Tưởng nhớ người bạn vừa ra đi

NGUYỄN THÀNH TÂM
giữa chúng ta

Nguyễn Hữu Động

Liliane và các cháu Sơn, Kim Lan thân mến,

Giao nói với tôi rằng với lá thư này, tôi cũng sẽ có mặt cùng mọi người trong buổi tưởng niệm và vĩnh biệt này – anh ấy vẫn quen nói bằng tình cảm khiến không ai có thể từ chối. Đúng thế, tôi thực sự muốn có mặt với mọi người, để chia sẻ nỗi đau của Liliane và các cháu, và trong sự hiệp thông ấy, để vơi bớt nỗi đau của riêng mình. Và cũng để nói với Sơn và Kim Lan mà tôi ít biết, rằng tôi rất gần với cha của hai cháu, với cả cha lẫn mẹ của các cháu, ngay từ ngày mà Tâm còn kín đáo tỏ tình với Liliane, ở cư xá đại học Antony, cũng như ở những nơi khác mà họ gặp nhau trên con đường hoạt động. Ngay từ hồi đó, tôi rất mừng cho họ, và niềm vui trước đôi lứa ấy kéo dài đến ngày nay, một cặp vợ chồng hoà thuận, người này không ngừng « làm giàu » cho người kia.

Chúng tôi có rất nhiều kỷ niệm chung, nhất là trong thời gian tôi sống ở Paris. Kỷ niệm của những người trí thức, theo nhau tới Ecole Spéciale d’Architecture (Trường chuyên khoa kiến trúc) mà Tâm là giáo sư cho đến ngày nghỉ hưu. Chúng tôi hoạt động trong hội Liên hiệp sinh viên, rồi Liên hiệp Việt kiều. Mọi người đều nhận thấy ở Tâm sự đôn hậu, lời ăn tiếng nói bao giờ cũng nhẹ nhàng, kết hợp một cách lạ lùng sự tiết chế và quyết tâm.

Khi cần, cả hai chúng tôi đều tham gia ban trật tự của Hội, và tôi chưa hề thấy có lần nào Tâm chớp mắt trong những cuộc đụng độ. Còn trên sân đá bóng tròn, thì khác đấy. Khôn hồn thì nên ở trong đội của Tâm, có dại mới ở hàng ngũ đối phương.

Những nét ấy, những việc ấy, nhiều người trong các bạn đã biết cả rồi. Tôi chỉ xin kể lại một điều mà có lẽ con người kín đáo ấy chưa kể cho ai cả. Đó là vào năm 1982. Đại sứ quán Việt Nam tại Pháp, hợp tác với ACCT (Cơ quan hợp tác văn hoá và kỹ thuật, sang thập niên 1990, đã trở thành Organisation de la Francophonie, Tổ chức các nước sử dụng tiếng Pháp), tổ chức một cuộc hội thảo quốc tế ở Hà Nội về kinh tế thế giới và chính sách kinh tế. Nhiều chuyên gia nổi tiếng đã nhận lời tham gia, như G. Destanne de Bernis hay Nirmal Chandra (Trường đại học Calcutta). Tâm và tôi được trao nhiệm vụ làm những buổi « tiền hội thảo », nghĩa là trình bày cho những người sẽ tham dự hội thảo những điều sơ yếu về kế toán quốc gia, về kinh tế vĩ mô được giảng dạy ở các trường đại học (phương Tây). Đây là lần đầu tiên có một cuộc hội thảo như vậy ở Hà Nội, lúc đó còn rất ư dị ứng và cảnh giác cao độ đối với kinh tế tư bản và học thuật của nó. Như thế là những người tổ chức cuộc hội thảo phải tin cậy lắm mới yêu cầu chúng tôi nói về Keynes với một cử toạ miệt mài với bộ Giáo trình Kinh tế học Chính trị của Viện hàn lâm khoa học Liên Xô.

Chưa hết. Trước khi các diễn giả người nước ngoài đặt chân tới Hà Nội, bộ trưởng Trần Phương (sau này làm phó thủ tướng) gọi chúng tôi tới văn phòng và yêu cầu chúng tôi bay vào miền Nam, tới Long An, để điều tra về thử nghiệm mới (và chui) của tỉnh này về kinh tế thị trường, nghe nói rất thành công. Ông Trần Phương nói với hai chúng tôi : có lẽ với các anh, họ sẽ cởi mở hơn, chứ với chúng tôi họ giữ kẽ lắm. Năm ngày sau, chúng tôi bay ra Hà Nội và nộp báo cáo cho ông.

Những gì xảy ra sau đó, các bạn đã biết rồi : trên đà perestroika ở Liên Xô và những biến chuyển ở các nước Đông Âu, Việt Nam đã đẩy mạnh cuộc Đổi Mới với những thành tựu mà mọi người đều biết. Có thể nói Long An đã đóng vai trò phòng thí nghiệm, « thí điểm » của chương trình to lớn này.

Tôi không có ý nói, dù là nói bóng gió, rằng bản báo cáo của chúng tôi đã phục vụ cho cuộc thảo luận ở cấp cao đã dẫn tới cuộc Đổi Mới. Mà tôi chỉ muốn nhấn mạnh rằng Tâm đã tham gia tích cực vào công cuộc này, và không hề « được » gì khác hơn là cảm nghĩ là mình làm tròn nhiệm vụ. Cũng như anh đã đảm đương nhiệm vụ, trong hoàn cảnh khó khăn chật vật, ở những công ty mà anh tham gia để đóng góp vào công cuộc phát triển kinh tế Việt Nam. Trong gần 40 năm ấy, tôi chưa hề nghe Tâm nói ác, dù chỉ là một tiếng, một câu, về ai cả.

Những năm sau này, chúng tôi gặp nhau  nhiều lần, khi tôi ghé qua Paris. Vẫn con người ấy, tận tuỵ với gia đình, chung thuỷ với những giá trị tinh thần của mình, gắn bó với quê hương cũ và đất nước mới. Tâm đã hứa sẽ sang Mexico thăm tôi khi anh được biết Kim Lan sẽ sang làm việc không xa lắm. Nhưng cuộc sống đã định đoạt khác đi. Song tôi muốn trở lại ý của Giao về sự có mặt. Ở Châu Mỹ La tinh, người mà ta đến chào từ biệt là người có mặt. Nếu tôi gọi « Tâm ơi », chắc các bạn sẽ đồng thanh « Có mặt ! ». Bởi vì, ra đi giữa đông đủ những người mình yêu quý, giữa những người yêu quý mình, là vẫn ở lại giữa mọi người.

Hôn Liliane và hai cháu,

Nguyễn Hữu Động

bản dịch của Kiến Văn

(bản gốc, tiếng Pháp, đã được đọc tại lễ tang Nguyễn Thành Tâm
Arcueil 13.5.2015)

Hình của gia đình

TÂM présent parmi nous

Chère Liliane, cher Sơn, chère Kim Lan,

En me disant que par cette lettre, je serai présent parmi vous en ce jour de recueillement, de souvenirs et d'adieu, Giao a, comme cela lui est coutumier, trouvé le chemin du coeur qui ne permet à personne de dire non. Oui, j'aurai souhaité être parmi vous pour partager votre peine et pour, dans ce partage, alléger la mienne. Pour vous dire à vous, Sơn et Kim Lan, que je ne connais pas vraiment, combien je me sens proche de votre père, de vos parents que je connaissais déjà quand Tâm faisait sa cour discrète à Liliane à Antony et autres lieux où leurs chemins militants se sont croisés. J'étais déjà heureux pour eux  à l'époque, et la joie de les voir ensemble a perduré, tellement cette union a été harmonieuse et enrichissante.

Des souvenirs communs, nous en avons beaucoup, surtout pendant ma période parisienne. Souvenirs d'intellectuel d’abord, nous qui nous sommes suivis à l'Ecole Spéciale d'Architecture où Tâm est resté professeur jusqu'à sa retraite.

Souvenirs de militants pour le Vietnam ensuite.  Nous étions membres de l'Union des Etudiants Vietnamiens en France, puis de l'Union des Vietnamiens. Tâm se distinguait surtout par sa gentillesse et son doux parler, par un mélange étonnant de retenue et de détermination. Nous faisions partie, quand il le fallait, du service d'ordre de l'Union et je ne me souviens pas de l'avoir vu une seule fois cligner des yeux devant les affrontements. Ceci dit, au football c’était autre chose. Mieux valait être membre de son équipe que de celle d'en face,

Mais plus que ces traits et ces faits, que beaucoup d'entre vous connaissaient et appréciaient, je voudrais vous raconter quelque chose que Tâm n'a probablement jamais confié à personne, discret comme à son habitude.

C'était en 1982.

L'ambassade du Vietnam en France, en coopération avec l'ACCT (devenue depuis les années 90 l'Organisation de la Francophonie), organisa un séminaire sur l'économie internationale et la politique économique à Hà Nội. Des grands noms avaient accepté d'y participer, tels G. Destanne de Bernis ou Nirmal Chandra de l'Université de Calcutta. Tâm et moi étions chargés du pré-séminaire, qui consistait à donner aux participants les éléments de connaissance en comptabilité nationale et en macro-économie enseignés dans nos universités.

Ce fut le premier séminaire du genre à Hà Nội, en ce temps là encore hostile et fort méfiant à ‘égard de l'économie capitaliste et de sa science. C'est dire si les organisateurs du séminaire avaient en nous une énorme confiance en nous demandant de parler de Keynes dans un milieu où dominait le Manuel d'Economie Politique de l'Académie des Sciences de l'URSS !

Mais ce n'est pas tout.

Avant l'arrivée des conférenciers étrangers, le Ministre (devenu par la suite Vice Premier ministre) Trần Phương nous convoqua tous les deux et nous demanda d'aller à Long An, dans le Sud, faire une enquête sur la pratique nouvelle (et clandestine)  d'une économie locale de marché, qui semblait-t-il, faisait merveille. Trần Phương nous dit : Peut-être que les gens de là bas vous parleront plus ouvertement, nous, on ne nous dit rien de sérieux. Au bout de 5 jours, nous sommes revenus à Hà Nội pour lui remettre notre rapport.

Vous connaissez la suite : dans le sillage de la perestroika et des changements dans les pays de l'Est, le Việt Nam a lancé sa campagne du Đổi Mới avec le succès que l'on connait. La province de Long An a été en quelque sorte le laboratoire de ce vaste changement.

Je n'ai pas la prétention de dire ou même de suggérer que notre rapport a servi dans la discussion au plus haut niveau qui a abouti au Đổi Mới. Mais je veux simplement souligner que Tâm, qui y a activement participé, n'en a jamais tiré rien d'autre que le sentiment d'avoir accompli son devoir. Ce même devoir qu'il a rempli, au prix des difficultés qu'on connait, quand il a assumé ses responsabilités au sein des compagnies qui devaient  contribuer au développement du pays.

En près de quarante ans, je n'ai pas souvenir qu'il ait eu un mot sévère ou une parole méchante pour quiconque.

Ces dernières années, nous nous sommes revus plusieurs fois, lors de mes passages à Paris. Toujours le même homme, profondément dévoué à sa famille, fidèle à ses valeurs et attaché et à son pays natal comme à celui d’adoption. Il m'avait promis de venir me rendre visite au Mexique, lorsqu'il a appris que Kim Lan ne serait pas trop loin de là où je réside. La vie en a décidé autrement.

Mais je reprends ici l'idée de Giao sur  la notion de présence.. En Amérique Latine, l’être présent c'est celui ou celle à qui on vient dire adieu. Si je dis Tâm ơi, vous répondez présent !

Car partir entouré de ceux et celles qu'on aime et qui vous aiment, c'est rester parmi eux.

Je vous embrasse

Nguyễn Hữu Động

(Texte lu aux obsèques de Nguyễn Thành Tâm
Arcueil, 13 mai 2015)