Tiếng guốc

Hồi ký một thời đi guốc

Tiếng Guốc

Phạm Thảo Nguyên

Tôi vừa đọc bài viết “ Guốc mộc ” của Nguyễn Quang Thiều, tôi rất thích vì tôi cũng có những kỷ niệm rất riêng về guốc. Tuy bây giờ, guốc đã rất xa, nhìn quanh nhà, không còn thấy một đôi guốc nào cả. Nhưng những đôi guốc kỷ niệm lại về rất gần, đầy thân ái. Những đôi guốc xưa của tôi không còn là “ guốc mộc ” trong nhân chủng học của Nguyễn Quang Thiều, mà là những đôi guốc sơn, đẹp mỹ miều, đã cùng tôi đi suốt thời non trẻ.

Tôi sinh ra ở Hà Nội, hồi nhỏ đi học trường nữ tiểu học Thanh Quan, thường được gọi là trường “ Hàng Cót ”, vì nằm trên phố cổ Hàng Cót. Tôi còn nhớ, chúng tôi từ các cô bé liu xiu lớp năm đến các chị lớn lớp nhất (lớp 1 tới lớp 5 ngày nay), ai ai cũng mặc áo dài đi học, với đủ kiểu đủ màu, bồng vai, xẹp vai, ngắn, dài, mà thường là lôi thôi lốc thốc, tay, áo, mặt mũi lem nhem mực tím và cùng đội nón lá. Tại bất cứ lớp học nào trong trường, ở phía góc trên, mỗi ngày cũng có ít ra là hai kim tự tháp nón, thành lập bởi vài chục chiếc nón chồng khít lên nhau. Cả trường tôi không ai đội mũ bao giờ, và chúng tôi gần như đều đi guốc, chỉ một số rất ít đi dép cao su, hoặc dép da.

Chiều chiều khi tan học về, tiếng guốc của chúng tôi vang lừng inh ỏi khắp Hà Nội, nhất là trên con đường Hàng Điếu, từ trường Hàng Cót tới chợ Hàng Da. Tôi đi trong dòng guốc ấy, mà còn thấy đinh tai bởi hàng trăm tiếng guốc gõ thả dàn trên vỉa hè. Chúng giòn tan, rời rạc từng tiếng nhưng kết lại thành một âm thanh râm ran dài không dứt, như một con sông đang trôi, họp thành bởi từng hạt nước riêng lẻ chảy từng dòng không ngừng nghỉ. Bây giờ, lâu lâu nhớ về, thì biết rằng chả bao giờ ở bất cứ nơi nào trên trái đất còn nghe thấy tiếng vang ầm của cả trăm đôi guốc gõ loạn xạ lên hè đường cùng một lúc như thế nữa… Ôi chao, cái thời còn bé síu, sao mà dễ thương !

Xã hội dần dần thay đổi, dân khắp nước ta từ Hà Nội tới Sài Gòn, dân chúng ăn diện hơn lên. Những đôi guốc mộc dần đã trở thành những đôi guốc quang dầu màu vàng, màu đỏ, rồi thành guốc sơn đủ mầu. Từ thời còn mồ ma báo Phong Hóa đã thấy quảng cáo guốc Phi Yến, chẳng nhớ guốc đó thế nào, nhưng chắc là đã đẹp lắm. Khi tôi lớn lên đã thấy xuất hiện những đôi guốc “ điệu nghệ ” được khoét hơi lõm xuống cho dịu bàn chân dẫm lên, được đẽo bớt phần gót cho cong cong chiếc guốc, cho nho nhỏ cái gót, cho yểu điệu dáng người đi. Có guốc được vẽ hoa lá cành đầy màu sắc, rồi có guốc đánh véc ni, có guốc lắp gót sắt nhọn !!! Ôi, kinh hoàng những đôi guốc có gót sắt nhọn hoắt được vặn đinh vít vào thân guốc, với những chuyện thời sự đăng trên nhật trình thời đó : Các bà đánh ghen rút guốc đánh nhau đã nổi tiếng một thời. Còn quai guốc, có cả mấy chục kiểu, không biết ai đã “ phát minh ”, đã làm ra những chiếc guốc điệu, những cái quai đẹp này thế nhỉ ? Mà chỉ có dân Việt mình đi ! Cô bé con thấy thật đáng thán phục, phải có cả kỹ nghệ guốc, với những xưởng mộc chứ chẳng chơi !

Mỗi khi đi tới hàng guốc là cô nào cũng ngơ ngẩn, không phải riêng gì tôi. Thường được mẹ cho tự do chọn lựa, guốc là món đồ dùng cá nhân, các cô bé con mua lấy một mình sớm nhất trong đời. Đó là một bài kinh tế học áp dụng đầu tiên để tập bước vào thế giới người lớn. Với một số tiền có hạn mẹ cho, muốn có đôi guốc đẹp, phải biết giá trị của từng đôi guốc, phải biết để dành tiền bù thêm, phải biết thích cái đẹp, thích được đi guốc đẹp !

Những hàng bán guốc thường để guốc và quai riêng. Khi khách đã chọn xong vừa quai lẫn guốc, giá cả “ đồng thuận ”, còn phải xếp hàng chờ bà hàng đo chân, đóng quai cho. Đó là một nghệ thuật khác. Nhìn chiếc búa chim be bé đập đập lên chiếc đinh tí tẹo hoặc đinh kiểu đầu bọc đồng phồng cao, để đóng quai vào chiếc guốc, thật thích thú. Chúng tôi cứ “ dương mắt bé ” lên theo dõi, ngưỡng mộ. Bà hàng làm rất gọn, bà lấy sẵn mấy cái đinh một lúc, giữ trong miệng, giữa hai hàng răng (!) sau đó lấy ra từng cái, đóng vào guốc liên tiếp thoăn thoắt không ngừng. Tay nghề bà hàng phải khéo lắm, chuyên nghiệp lắm, thì chiếc quai mới thuận, mới ôm lấy bàn chân nhỏ xinh, không cứa vào da thịt khi đi, không làm đau người diện đôi guốc mới. Rồi còn mục đóng miếng đệm vào đế guốc, cắt sửa những chỗ dư thừa bằng một con dao thợ giầy sắc như nước, được bà hàng đưa đi nhẹ như tên ! Thỉnh thoảng có người tới mua hộ ai đó đôi guốc, thì bà chỉ đóng đinh hờ, đóng giả, để người sử dụng đôi guốc đó thử lại, sẽ đóng thật chặt lại sau.

Tại mỗi chợ nước ta, hình như đều có một dẫy hàng guốc, nhưng chúng tôi luôn luôn có những nơi mua đặc biệt riêng. Tại Hà Nội tôi mua tại tiệm guốc tên là… Phúc Khánh (?), trong ngõ Yên Thái trước cửa chợ Hàng Da. Nơi đây có guốc rất đẹp, rất “ mỹ thuật ”, giá phải chăng. Trong tiệm có một cái giếng, nước lúc nào cũng trong mát và đầy ắp gần tới miệng. Cứ mở nắp giếng ra, cầm lấy cái gầu là múc nước lên được, y như múc trong chum ấy ! Tôi mê lắm, mỗi lần đến mua là xin phép vào sân trong rửa chân đi guốc mới. Chúng tôi thích đi guốc hơn giầy dép da vì guốc thoáng gió, bàn chân không bị ép chặt, và tha hồ rửa chân. Cũng vì nước ta xứ nóng, đường sá nhiều bụi bậm, bùn lầy, đang đi giữa đường mùa hè rừng rực, qua cái máy nước công cộng, hoặc cái ao có cầu bắc xuống nước, là ta có thể bước tới thò chân khoắng ngay cả guốc vào nước được ! Ôi mát lạnh cả người ! Nhưng guốc chóng mòn, chóng hỏng hơn dép da. Khi guốc mòn rồi, tiếng guốc quét lên vỉa hè xi-măng xoèn xoẹt nghe ghê lắm, lại hết đẹp nữa !

Tán rộng thêm một chút, không biết có phải nhờ đi guốc, nên bàn chân luôn luôn được thở tự do thoải mái, mà chân người Việt chúng ta không bị hôi, bị vặn vẹo như các sắc dân đi giầy bó sát, bịt kín suốt đời không ? Nói cho đúng ra thì cái gì được “ tự nhiên, không bị chèn ép ” cũng nẩy nở hoàn mỹ hơn ! Những đôi giầy da thon nhỏ, bó sát vào chân của các bà quý phái, mặc áo đầm dạ hội hay áo veste, váy công sở… trông thì sang lắm, lúc trẻ thì đẹp lắm. Nhưng sống lâu ở những xứ này mới biết, chân các bà đầm Âu Mỹ có rất nhiều “ vấn đề ” lắm. Y học Mỹ có hẳn một chuyên ngành riêng về chân. Tôi có những người bạn đồng nghiệp Âu Mỹ bị mổ bàn chân nhiều lần vì xương ngón chân mọc thòi ra, cho chân vào giầy cũ không được nữa, hoặc mấy ngón chân nhỏ bị dồn ép lại, có khi đè lên nhau rất đau đớn… Dân Việt mình khi sống lâu ở ngoại quốc, bỏ guốc, quen dần với giầy khép kín, cũng đã bắt đầu có người đi thăm bác sĩ chân…

Còn “ bàn chân giao chỉ ”, bàn chân có ngón cái và ngón thứ hai giao nhau hình chữ V, nổi tiếng của dân ta. Có phải do vì đời đời dân ta đi trên mặt đất thịt, đất sét, lầy lội trơn trượt của đồng bằng sông Hồng không ? Khi chưa có đường cái khô ráo, những người đi chân đất phải bám chặt bàn chân xuống đất ướt, phải ra sức trên từng ngón chân, nên chúng xòe dần ra ? Tôi cho rằng hành động này tạo nên những bàn chân cứng cát, bước vững vàng trên đất nước của tổ tiên chúng ta. Bạn đọc đã bao nhiêu người nhìn thấy bàn chân giao chỉ thực sự ? Tôi đã nhìn thấy vào khoảng những năm giữa thế kỷ 20, khi gặp những người sống ở làng quê, bây giờ chắc là hiếm lắm. Bạn có quan sát thấy những tấm ảnh thời Pháp thuộc, những người lính khố xanh khố đỏ đều đi chân đất không ? Lúc đó guốc hãy còn rất ít. Điều suy luận này cần một nghiên cứu chính xác, rõ ràng hơn.

Nhớ lại những năm học trung học (phổ thông), tôi gần như chỉ đi guốc. Tại trường nữ chúng tôi, guốc không thuộc diện “ đồng phục ”, nên tha hồ mỗi người mỗi kiểu. Có những kiểu nổi tiếng do người đi đầu tiên quá đẹp, nên nhiều cô bé học trò khác đua nhau mua theo. Tôi còn nhớ một kiểu guốc thấy rất nhiều trong sân trường là guốc sơn trắng, có quai ngang giản dị bằng nylon mềm trong suốt, điểm chấm tròn xinh xinh màu đỏ, đi với áo dài đồng phục trắng rất nổi. Còn các cô bạn học cũ của tôi, vừa được hỏi đến guốc, là cô nào cô ấy cũng xuýt xoa nhớ đôi guốc đẹp mình từng có ngày xưa. Có cô, như Lan, còn say sưa kể tỉ mỉ từng chi tiết, về đôi guốc cao gót màu tím nhạt, quai nhị. Sao mà đẹp thế không biết !

Khoảng những năm 50-70, tại Saigon có nhiều tiệm guốc nổi tiếng như Đa Kao, Như Ý, Phúc Khánh… với những đôi guốc rất sang, rất đắt, chỉ dành cho những ai thật diện và có tiền. Đám học trò lau nhau chúng tôi hay rủ nhau đến mua guốc tại một nơi đặc biệt nằm lọt trong một chung cư công chức, một phần vì địa điểm này gần trường, một phần vì giá nới, hợp với túi tiền học trò. Lâu dần chúng tôi thành khách quen, cứ đến tiệm là vòi vĩnh, trêu đùa chọc ghẹo nhau đủ thứ, bà chủ tiệm cũng hay hăng hái tham dự cuộc đấu láo với chúng tôi.

Riêng tôi, kể cả những năm học Sư phạm và Khoa học (bây giờ là ĐHKH Tự Nhiên) không có bạn gái cùng lớp để khoe guốc, vẫn không theo “ mode ” nào cả, mà trung thành với kiểu guốc Nhật mầu đỏ huyết dụ đậm, quai nhung hai mầu đỏ đen cũ. Có lẽ vì được bà hàng “ nịnh ” : “ Cô mà đi đôi này vào trường, là các cô bạn lại đến đây mua rào rào cho mà xem ! ”. (Tôi chỉ cười, nhịn, không kể cho bà nghe là lớp tôi học toàn con trai, kẻo bà lại hết hy vọng !).

Một cô bạn tôi vừa nhắc lại chuyện năm học đệ tam (lớp 10) : Tất cả các lớp cùng khóa chúng tôi đều toạ lạc trên tầng ba, tầng cao nhất trường. Chắc là vì các bà Giám Hiệu nghĩ rằng : đệ tam là lớp không phải đi thi cuối năm, học trò nghịch ngợm phá phách nhất, “ đày ” chúng lên tầng cao cho khuất mắt. Nhưng không dè khi ở trên cao, chúng tôi nện guốc loạn xà ngầu, làm điên đầu tất cả những người làm việc tầng dưới. Cuối cùng, bà Hiệu Trưởng phải ra lệnh cho toàn thể học sinh học tầng ba đều phải đi dép da, ai đi guốc phải phạt đi học chủ nhật ! Mỗi ngày đều có một bà giám thị đứng dưới chân thang kiểm xoát guốc dép từng cô ! Thế nhưng, vẫn có hàng loạt các cô điệu đà lại cần đi guốc (vì guốc cao gót thon, làm người cao hơn, thanh hơn, dáng đi đẹp hơn ! Bỏ đi sao đành !). Các cô bèn đi chân đất lên thang, dấu guốc vào trong cặp sách, lọt qua cặp mắt sắc như dao của bà giám thị ! Mà cứ lọt thoát được lên đến trên gác, là lăn ra cười ! Vào đến trong lớp hãy còn giấm giúi cười, mãi vẫn không nhịn được ! Cho nên cứ thấy các cô nàng túm năm tụm ba cười rúc rích là biết ngay : Không đi guốc trộm, thì cũng ăn quà vụng !

Đi guốc lâu năm, chúng tôi thỉnh thoảng lại gập cảnh dở khóc dở cười, vì “ guốc đứt quai ” thình lình giữa đường ! Thường ra, khổ chủ phải xách chúng lên, đi chân đất về nhà, áo dài lướt tha lướt thướt, thảm hại vô cùng. Đã thất thểu đi về xấu hổ muốn chết với người đi đường, với hàng xóm láng giềng, lại hay dẫm phải sỏi, đá, đau điếng người ! Những lúc ấy, nếu có thêm “ cây si ” lẽo đẽo đằng sau, thì thật không biết “ Đi làm sao, đứng làm sao bây giờ ! ”

Hơn nữa, guốc còn theo tôi đi vào nhiều kỷ niệm riêng, với những xúc động chỉ một mình tôi biết, một mình tôi hay.

Tại Hà Nội, đường tắt về nhà tôi qua ngõ Lagiqué, sau đổi tên Việt là Châm Cầm. Một con ngõ nho nhỏ, rộng gần bằng một đường phố cổ, hai đầu thông ra hai phố lớn. Ngõ này thẳng tắp, phẳng phiu, luôn được giữ sạch sẽ, vắng lặng. Hai bên vỉa hè hẹp gần như không có cửa hàng, không có người qua lại, những ngôi nhà có cửa mở ra ngõ đều luôn luôn đóng kín (Bây giờ sự vắng vẻ đó mất rồi ! ). Mỗi khi đi đâu về một mình, tôi thích đi qua ngõ này. Tôi chạy lon ton chân sáo, không hiểu sao lúc bé gần như tôi chỉ chạy, ít khi đi chịu đi chầm chậm như đi thiền hành bây giờ ! Đôi guốc của cô gái nhỏ chạy về nhà, gõ liên hồi trên vỉa hè ngõ Châm Cầm, vang lên một loạt âm thanh “ tanh tách, tanh tách… ” đều đặn, nhanh, gọn, giòn tan, vang vọng sang tận hè đường phía bên kia, vui tai và thân ái vô cùng. Tôi còn nhớ, sau này khi đã dời xa Hà Nội, trong nhiều năm tiếng guốc gõ trong ngõ vắng vẫn thường trỗi dậy trong tôi, âm thầm luyến tiếc. Âm thanh thân quen ấy, tôi chỉ có trong lòng, không ghi chép cất giữ vào đâu được, theo ngày tháng cứ mòn dần đi, tưởng như mất hẳn, không còn đâu dấu vết… Rất lâu sau, mấy chục năm có lẻ, tôi sống ở nước ngoài, đang hồi hộp làm đơn xin visa về thăm quê. Một đêm kia, tôi bỗng mơ thấy đang chạy một mình giữa ngõ Châm Cầm, trong tiếng guốc giòn tan ngày cũ : “ lách tách lách tách… lách tách ”. Chuỗi dài âm thanh lanh chanh, thân quen đó vừa dứt, tôi bừng tỉnh dậy, bật kêu lên : “ Sắp được về nhà rồi ”. Thế ra, trong tiềm thức sâu thẳm của tôi, tình cảm nhớ nhà có cả tiếng guốc gõ liên thanh trên vỉa hè đó ư ?

Mà này, còn một tiếng guốc khác nữa, tiếng guốc của thế kỷ trước, của thời đang đi học Toán, thời “ chưa yêu ”, có ghi lại trong một bài thơ xưa của tôi :

Lâu lắm hôm nay anh đến chơi
Ngọc lan ngoài ngõ hoa đón búp mời
Guốc ai lách cách rộn rã reo vui…

Ôi, thôi chết tôi rồi ! Hoá ra tiếng guốc đã biểu lộ tình cảm vui buồn rõ hơn tôi tưởng ! Tiếng gõ trên cầu thang gạch reo nhanh thoăn thoắt “ Cờ lách cách, lách cách lách cách… lách-ta-cách…”, rồi thang gác tới chỗ ngoặt chỉ còn dăm ba bậc gạch cuối cùng, tiếng gõ chậm lại, ngập ngừng rời rạc từng tiếng, như ngại ngùng, như e dè, … tôi hãy còn như đang nghe thấy đây... Nhưng mà, tiếng giòn tan nhanh chậm đó là âm điệu, là tiếng hát riêng của guốc, diễn tả linh hồn riêng của guốc ! Như vậy là, hôm đó, chính guốc đã lách cách, đã rộn rã, đã reo vui, đã e lệ… đấy chứ ! Nào đâu có phải tôi !

Vậy mà, nửa thế kỷ qua đi, tôi vẫn còn rưng rưng nhớ tiếng guốc trên thang gạch, với những kỷ niệm thời xa xưa ấy.

Phạm Thảo Nguyên