Dựng phim

Số 160 - tháng 03. 2006

DỰNG PHIM

Việt Linh

LTS. Diễn Đàn số 158 đã đưa tin về “ Tủ sách điện ảnh ” mà đạo diễn Việt Linh vừa cùng với nhà xuất bản Văn hoá Sài Gòn cho ra mắt bạn đọc. Dưới đây, được phép của tác giả, chúng tôi xin tuyển trích trong cuốn Dạo chơi vườn điện ảnh một vài trang viết của chị về vấn đề dựng phim.

Như chúng ta đã biết, hình ảnh của bộ phim không được thu theo thứ tự, chưa nói mỗi cảnh (phải) quay nhiều lần, dài ngắn khác nhau do đó không thể sử dụng ngay mà phải « xào nấu », sắp xếp lại trước khi trình chiếu. Công việc sắp xếp, xào nấu này thuật ngữ chuyên môn gọi là Dựng phim [1]. Nói cách khác, dựng phim là tổ chức hệ thống các cảnh nối tiếp nhau qua kỹ thuật cắt-dán.

Dựng phim thoạt tiên là công việc mang tính kỹ thuật, nhưng qua quá trình ứng dụng người ta phát hiện ra rằng những mối nối khác nhau sẽ cho ra những hiệu quả khác nhau. Dựng phim biến thành nhân tố nghệ thuật quan trọng trong sáng tác điện ảnh là thế. Khám phá hiệu quả dựng phim đầu tiên là hai bậc thầy điện ảnh Nga Sergei Eisenstein và Lev Koulechov. Eisenstein cho rằng nguyên lý dựng phim có gì đó giống như cấu trúc của chữ Nhật : khi kết hợp hai tượng từ riêng biệt sẽ cho ra một nghĩa mới. Thí dụ nước và mắt ra nghĩa khóc. Chó và miệng ra nghĩa sủa. Miệng và chim ra nghĩa hát. Dao và tim ra nỗi đau... Nhưng khác hơn chữ, dựng phim là sự tìm kiếm tự do tuyệt đối. « Bộ phim chỉ bắt đầu có cuộc sống trên bàn dựng. Đôi khi sự thay đổi một mối nối sẽ tạo ra những hiệu quả làm ta phải sững sờ », đạo diễn Ấn độ Satyajit Ray nói như thế về dựng phim. Còn đạo diễn Mỹ Orson Wells thì tuyên bố tính thuyết phục của bộ phim chỉ thực sự diễn ra trong quá trình dựng phim.

Không như sân khấu, văn học – nơi người nghệ sĩ có cơ hội sửa chữa những sai sót – điện ảnh là một trong những nghiệp « bút sa gà chết ». Sản xuất điện ảnh vốn hẹp thời gian, sản xuất điện ảnh VN còn vụt tốc hơn nên việc sai sót lúc quay không tránh khỏi. Trong tình cảnh đó dựng phim càng trở nên hữu ích bởi đây là cơ hội – và cơ may – để người làm phim “viết “ lại bộ phim. Dựng phim là thời cơ sau rốt để đạo diễn có thể làm tốt hơn – hoặc dở hơn – chất lượng tác phẩm. Công việc dựng phim được khảo sát từ hai phương diện :

YÊU CẦU KỸ THUẬT

Về kỹ thuật, dựng phim thuần túy là công việc ráp nối các cảnh quay theo thứ tự kịch bản – những thứ tự đã được đánh số [2] trong lúc quay. Ngoài chức năng sắp xếp đó ra, giá trị của dựng phim còn ở chỗ nó cho phép thực hiện ba hiệu quả chính yếu của điện ảnh mà thông thường là chức năng của máy quay : 1) Nhìn sự vật khi xa khi gần qua việc kết nối nhiều cỡ cảnh khác nhau. 2) Di chuyển theo nhân vật qua các bối cảnh khác nhau. 3) Cho khán giả thấy đan xen cùng lúc nhiều tình huống khác nhau, xảy ra trong nhiều địa điểm khác nhau.

Sau khi xem toàn bộ bản nháp trên màn ảnh lớn và bàn dựng, đạo diễn, chuyên viên dựng phim và thư ký – người ghi nhớ số cảnh – sẽ chọn ra mỗi nội dung cảnh một cú quay tốt nhất để sử dụng. Bằng một máy cắt-dán chuyên dụng người dựng phim sau đó sẽ ráp chúng lại theo trình tự phân cảnh với độ dài chưa cắt xén. Bản phim với những mối nối đầu tiên có tên là bản sơ dựng. Từ bản sơ dựng này hay còn gọi là bản dựng nháp, đạo diễn và người dựng phim sẽ xem đi, xem lại, xem tới, xem lui nhiều lần nữa để hoán vị, cắt xén, thêm thắt, vứt bỏ… cho đến khi bản phim có một nhịp điệu hợp lý và mạch lạc.  Cũng giống như tính từ lưu loát trong văn học, chuyên môn điện ảnh hay dùng chữ « ngọt » để diễn tả sự ráp nối trôi chảy.

Muốn tạo cảm giác « ngọt » người dựng phim phải gia công rất lớn trong quá trình ráp cảnh, sao cho mọi động tác – máy quay lẫn diễn viên – được chuyển giao êm ái. Thí dụ cảnh toàn nhân vật được cắt khi bước xong chân phải, thì cảnh cận kế tiếp phải bước chân trái theo đúng nhịp thực tế. Một đoạn phim dựng « ngọt » sẽ khiến người xem cảm giác máy quay không ngừng nghỉ, dù thực tế các cảnh gắn nhau bởi nhiều mối nối. Hiệu quả « ngọt » còn được áp dụng để che dấu cái giả của kỹ xảo. Koulechov – bậc thầy dựng phim Nga – cho rằng montage “ngọt” là khi các khung hình được nối khớp nhau như những cục gạch trong xây dựng. Còn đạo diễn Mỹ Spike Jonze thì ca ngợi montage như sau : « Có một nghịch lý thú vị trong điện ảnh là : cấu trúc phim không ngừng tiến hóa qua những nhảy cóc thời gian, bối cảnh, nhân vật, ý tưởng... Nhưng chính sự tự do hoàn toàn của nghệ thuật montage lại làm nên mối liên kết vô cùng chặt chẽ »

Ráp-nối là công việc khá chi li, đòi hỏi người dựng phim phải có chuyên môn cao, thành thạo máy móc, thông suốt các quy tắc dựng : ví như không được sai trục, không được xếp liên tiếp những khung hình cùng nội dung nhưng có cùng góc máy và kích cỡ tương tự. Người dựng phim phải nhạy cảm trước những thừa, thiếu dù chỉ dăm ba khung hình [3]. Khán giả bình thường không nhận biết những mẩu thừa như thế, nhưng với giới chuyên môn các mẩu dư be bé kia bị xem là “ rác” cần vứt bỏ.

Người dựng phim không chỉ chịu trách nhiệm hình ảnh mà phải xử lý luôn phần tiếng. Với các phim âm thanh đồng bộ, việc dựng hình và tiếng sẽ diễn ra cùng lúc, căn cứ theo ký hiệu « khớp » được ghi dấu trong lúc quay. Điện ảnh ta vẫn lồng tiếng nên người dựng phim phải ổn định hình xong mới ráp tiếng. Quy trình này (sẽ trở lại trong mục Lồng tiếng) dĩ nhiên khổ nhọc hơn bởi tiếng của ta là tiếng tái tạo luôn có nguy cơ trật khớp. Là chuyên viên kỹ thuật, người dựng phim bên cạnh tư duy trí não nhất thiết phải biết sử dụng bàn dựng [4] – chiếc bàn lớn bên trên có màn ảnh, vĩ lắp phim, vĩ lắp tiếng, loa, móc, máy cắt-dán.… Qua điều khiển của người dựng phim, hình và tiếng sẽ sánh đôi chạy lui chạy tới nhờ các trụ răng trên máy và các lỗ răng trên phim. Tuy nhiên để phòng xa sự trôi trượt, người dựng phim thi thoảng phải dùng bút mỡ ghi dấu « khớp » trên phim và trên các băng tiếng để túm « các em » khi có hiện tượng sai khớp. Trong điều kiện lồng tiếng của ta việc lắp khớp âm thanh vô hình ảnh rất cực, nhưng kết quả rất... tương đối.

HIỆU QUẢ NGHỆ THUẬT

Trong quá trình cắt nối, thêm bớt, đổi thay vị trí hình ảnh… những người làm phim bỗng nhận ra rằng mỗi sự điều chỉnh sẽ cho ra một hiệu quả khác, một cảm xúc, ý nghĩa khác… Về “phép lạ ” này đạo diễn Pháp Bruno Dumont nói : “ Có thể giải thích tầm quan trọng của montage như sau : chúng ta quay những mẩu phim vô tích sự, nhưng chúng sẽ trở nên cái gì đó khi nối lại với nhau ”. Từ những phát hiện đó người ta bắt đầu chủ tâm nghiên cứu, và thực tế cho thấy mỗi mối nối tiềm ẩn trong nó một xung lực to lớn mà các nhà điện ảnh mãi mãi không thể nào khai thác hết. Cứ thế dựng phim trở thành nghệ thuật, trở thành “sân chơi ” hấp dẫn - đôi khi là thôi miên - của người dựng phim, của các đạo diễn. Ngày nay người ta không còn thích kiểu dựng trôi chảy mà tìm kiếm cá tính, thậm chí cố ý gây sốc.

Dựng phim với tư cách nghệ thuật tạo ra rất nhiều hiệu quả,  có thể kể các hiệu quả chính :

Tiết tấu

Là hiệu quả hàng đầu và đích nhắm của dựng phim. Tiết tấu  điện ảnh được làm nên bởi độ dài các cảnh mà trong đó mọi sự thừa - thiếu đều ảnh hưởng chất lượng. Tiết tấu dựng phim không có nghĩa thu ngắn thời lượng mà là sự xen xếp các cảnh sao cho xúc cảm dâng cao nhất, lô-gích nhất. Ví như trong phim có trường đoạn hai kẻ rượt đuổi nhau 2 phút. Thay vì chia trường đoạn ra hai cảnh : kẻ rượt 1 phút, kẻ chạy 1 phút, người dựng phim có thể cắt mỗi cảnh làm đôi (hoặc hơn), xếp luân phiên theo thứ tự : kẻ rượt 30 giây, kẻ chạy 30 giây, lại kẻ rượt 30 giây, kẻ chạy 30 giây… Trường đoạn vẫn 2 phút nhưng sự ngắt khúc, xen kẽ khiến ta có cảm giác nhịp điệu nhanh hơn, không khí quyết liệt hơn.

Nhưng ngược lại, với những nội dung thong dong thì sự cắt ngắn vô lối sẽ làm hại tinh thần phân đoạn. Thí dụ trong phim có  đoạn chàng đau đớn ngồi nghe “em” hát tình ca năm cũ. Nếu cứ xen cắt chàng-em lụp bụp kiểu hai chàng rượt đuổi thì còn chi cảm xúc, ngậm ngùi…? Trong mọi trường hợp nghệ thuật montage đòi hỏi đạo diễn, người dựng phim phải biết « đo » cảm xúc khi quyết định lưỡi kéo [5]. Dựng phim không có chuẩn đích xác cho độ dài các cảnh, một tiết tấu hợp lý phải được cảm bởi người sáng tác, phải tương thích với cảnh huống, với tâm lý nhân vật và cuối cùng, quan trọng, lớn lao hơn : tương thích với toàn thể phong cách bộ phim.

Để có một tiết tấu hợp lý người đạo diễn đôi khi phải biết « hy sinh ” những cảnh lạc cảm xúc. Nói hy sinh bởi mỗi cảnh phim được làm nên với bao công sức nên đạo diễn rất khó từ bỏ. Thời đi học người viết đã một lần « khó » như vậy : khi trình chiếu phim truyện bài khóa trong đó có cảnh dừa nước dưới bình minh rất đẹp, thày bỗng hỏi : « Tại sao để cảnh này vô đây ? ». « Tại nó đẹp, em rất thích » Cô học trò hăng hái. Thày bảo : « Nếu rất thích thì cất vô vali làm kỷ niệm, còn ở đây nó phá hỏng kịch tính ». Học trò ấm ức tuân theo để sau đó ngộ ra bài học montage hữu ích : một cảnh không cộng  thêm gì cho hiệu quả tức nó sẽ...  trừ. Nói cách khác : một cảnh lấy cũng được, vứt cũng được thì tốt nhất nên vứt.

Những gì đang nói có vẻ như tiết tấu chỉ được xử lý khi dựng phim, nhưng thực ra nhà biên kịch chuyên nghiệp đã phải lưu tâm đến nó từ trên giấy, qua cách ngắt câu, chấm, phết, số lượng chữ... Sau đó, hai lần nữa, trên phân cảnh và trong lúc quay đạo diễn sẽ tiếp tục  mường tượng nó. Dựng phim chỉ là cung đoạn hoàn tất và... cứu vãn.

Cấu trúc

 Trong quá trình dựng phim, do yêu cầu sắp xếp thứ tự hình ảnh, phải xem đi xem lại hiệu quả..., đạo diễn và người dựng phim sẽ có cơ hội cân nhắc, tìm ra một kết cấu tốt hơn cái đã được toan tính trên kịch bản. Dựng phim - thích thay - là cung đoạn « bút sa gà không chết » nên các nhà điện ảnh cứ tha hồ thử nghiệm [6] (đặc biệt phóng túng  trong các đoạn giấc mơ, hồi tưởng) : gắn vô không ổn thì tháo ra, kiểu này chưa khoái thì kiểu khác… cho đến lúc mãn nguyện. Trên thực tế đôi khi chỉ cần dời chỗ một phân đoạn sẽ cho ra một kết cấu hoàn toàn khác : chặt chẽ hơn hoặc loãng ra, chùn xuống hoặc dâng lên một cảm xúc… Tóm lại, người dựng phim hoàn toàn có thể xoay chuyển cấu trúc phim trên chất liệu có sẵn, Thế giới từng có những bộ phim dựng lần đầu không hay, nhà sản xuất phải thuê người montage giỏi “tút ” lại. Kết quả khác hẳn.

Chuyển cảnh

Chuyển cảnh là một trong những việc khó khăn nhưng lý thú của nghề dựng phim. Mỗi bộ phim trung bình có hơn trăm phân đoạn,  và người ta không thể đơn giản nhảy phân đoạn này sang phân đoạn khác bằng một mối nối đột ngột. Mỗi phân đoạn có tinh thần, bối cảnh khác nhau do đó khi chuyển sang cái mới phải lôgích, êm ả… Lần nữa thuật ngữ « ngọt » được sử dụng trong xử lý chuyển cảnh. Lý thuyết sư phạm và thực tế cho ra một số nguyên tắc như động tiếp động, tĩnh tiếp tĩnh… Tức thị giác sẽ không sốc khi ta nối liền hai cảnh có chung động thái (đứng yên hoặc di chuyển). Từ nguyên tắc căn bản này qua ứng dụng lại đẻ ra những nguyên tắc khác : rằng nên chuyển cảnh bằng những khung hình đồng dạng, đồng hướng, đồng  sắc… Thí dụ cảnh cuối phân đoạn trước là bánh xe hơi thì cảnh đầu của phân đoạn sau phải có dáng tròn tròn tương tự : quạt máy, đu quay, bánh honda… Hay như cảnh trước người lên cầu thang thì cảnh sau cũng nên có xu hướng “lên lên” như vậy.

Những nguyên tắc này căn cơ nhưng cũng rất đơn sơ. Ngày nay trên cơ sở quy phạm gốc người dựng phim và đạo diễn đã « chế » ra muôn cách chuyển cảnh tinh tế và ấn tượng. Ví như chuyển cảnh bằng âm thanh : người đàn bà ngồi trong nhà xếp valy, kéo mạnh dây kéo từ trái sang phải. Ngay sau đó thấy cảnh bánh xe lửa lăn, cũng từ trái sang phải và cảnh người phụ nữ kia đã ở trên tàu. Tiếng dây kéo tăng âm được gối chìm (overlap) lên tiếng ray xe lửa, cộng thêm sự chung hướng chuyển động đã tạo nên cảm giác ra đi rất « ngọt ». Cũng có thể nhảy phân đoạn này sang phân đoạn khác bằng đối thoại, ví như cảnh trước đứa con thủ thỉ : “ Má ơi, con muốn đi Nha Trang”, ngay cảnh sau đã thấy biển Nha Trang xanh ngát…

Để gây ấn tượng, nhiều đạo diễn còn cố ý đi ngược nguyên tắc, tức chọn cách chuyển tương phản : cảnh trước ì xèo, cảnh sau im phăng phắc... Trung bình mỗi bộ phim có ít nhất 50 lần chuyển cảnh, chuyển mãi một kiểu thì nhàm, tìm ra 50 cách khác nhau thì…khó, nên nhiều người chọn cách chuyển “xưa” nhất  nhưng an toàn, ít công suy nghĩ nhất là mờ chồng, tức cảnh trước chìm xuống cho cảnh sau gối lên. Tóm lại khả năng chuyển cảnh của dựng phim là sáng tạo vô biên. Chỉ nhấn mạnh một điều : sáng tạo không đồng nghĩa với tùy tiện. Và ghi chú một điểm : Phần lớn ý tưởng chuyển cảnh tốt đều được lường trước trên phân cảnh, ở  trường quay chứ không đợi “ thấy cảnh đặt tên ” trên bàn dựng.

Không khí

Có lẽ đây là công năng lớn nhất của montage nếu như những người làm phim biết ứng dụng triệt để. Ý tưởng các mối nối sẽ làm ra không khí được khởi xướng đầu tiên bởi các nhà điện ảnh Hollywood, và thể nghiệm thành công trong phim thể loại « cao bồi ». Để tăng tính hồi hộp, gay cấn của những pha rượt đuổi, ngoài việc cắt cảnh rất ngắn các nhà điện ảnh Mỹ còn tạo ra một số thủ pháp mà về sau trở thành lý thuyết dựng phim với các tên gọi như : phương pháp xen kẽ, phương pháp song hành, phương pháp đối xứng…  Thủ pháp dựng xen kẽ - còn gọi luân phiên - là lối dựng đan ken hoạt động của các nhân vật khác nhau, trên những địa điểm khác nhau xảy ra cùng thời khắc. Thí dụ trường đoạn có nội dung : kẻ giết người sắp gây tội ác, cảnh sát tìm cách truy cản. Với thủ pháp xen kẽ người dựng phim sẽ dựng cảnh tên giết người bước vô sân, ngay sau đó cảnh sát trên đường đi tới, lại tiếp cảnh tên giết người mở cửa… Cứ thế, bằng sự luân phiên theo tiết tấu nhanh tiệm tiến, người dựng phim sẽ gây không khí căng thẳng .

Thủ pháp song hành – hay đối xứng – thực ra chỉ là  biến tướng của dựng xen kẽ, chỉ khác nhau : các hành động song hành không nhất thiết diễn ra cùng lúc và không nhất thiết có nhịp điệu khẩn cấp. Thí dụ có hai võ sĩ chuẩn bị ra trường đấu. Trong lúc bên này bình tâm sinh hoạt thong dong, thì bên kia luôn ở trong trạng thái suy tính ... Bằng lối dựng song hành, hoạt động của hai bên sẽ được xếp nối nhau để chỉ ra không khí tương phản. Các thủ pháp dựng này thật ra rất cũ nhưng điện ảnh Mỹ luôn luôn biết “ làm mới ” chúng bằng cảnh quay táo bạo, khả năng diễn xuất - rất giỏi - của diễn viên. Tiên phong và tiêu biểu cho lối dựng « không khí » là các phim kinh dị của đạo diễn Hitchcock – người có vẻ như tuân thủ các quy phạm điện ảnh nhưng luôn biết cách « cải biên » xuất sắc.

Ngược lại với Hitchcock, điện ảnh thế giới gần đây nổi lên gương mặt mới trong lối dựng « không khí », đó là đạo diễn Abbas Kiarostami của Iran – người mà hầu như cứ ra phim là đoạt giải lớn của các LHP lớn. Không áp đặt, không dồn bức, « thủ pháp » của Kiarostami là thủ pháp « mưa lâu thấm đất » : những khung hình cứ lững thững tiếp nối … để một lúc nào đó bùng tỏa ở người xem cái  không khí tác giả mong muốn. Thí dụ trong phim giải vàng Venise 1999 “ Gió sẽ cuốn chúng ta đi ” : để tạo ra ý tưởng cuộc sống bất diệt, bên cạnh câu chuyện phim về một người hấp hối, Kiarostami đã ung dung xếp nối những khung hình dung dị : con suối, chòm cây, ánh bình minh, chú rùa trong khe đá… Cứ thế, từ chút một, người xem bị không khí cuộc sống tràn ngấm lúc nào không biết, đến mức quên hẳn câu chuyện đang nói về... cái chết.

Xúc cảm

Bằng thể nghiệm cũng như kinh nghiệm, những người làm phim sung sướng nhận ra rằng trật tự của các mối nối hoàn toàn có thể đẻ ra xúc cảm. Để miêu tả cái đói tột độ của nhân vật, ngay những thập niên đầu tiên của lịch sử điện ảnh, đạo diễn Nga Lev Koulechov đã phá quy phạm - không cho phép các khung hình cùng nội dung có cùng kích cỡ đứng liền nhau – bằng cách dựng liên tiếp những cận cảnh gương mặt thèm khát của diễn viên trước đĩa thức ăn. Hiệu quả thật ấn tượng : cái đói như được lũy thừa. Sự phá cách táo bạo này thành công đến mức, về sau, trong nghệ thuật dựng phim người ta vẫn gọi các phương pháp tương tự là « hiệu quả Koulechov ».

Về hiệu quả bất ngờ và vô tận của dựng phim, đạo diễn Pháp Jean-Luc Godard kể có lần trong phim “Nouvelle Vague” Alain Delon đóng rất tồi. Sau khi cắt xén, thêm bớt một trường đoạn không hiệu quả ông bèn nảy ra ý : bỏ hết tiếng nói đồng bộ thay vào đó đoạn sonate của Paul Hindemith. Trường đoạn « không lời » ấy bỗng trở nên tuyệt vời. Giới phê bình điện ảnh cũng như khán giả Pháp hẳn khó quên bộ phim tự thuật đầu tay - cũng là cuối cùng - “ Những đêm hoang dã ” [7] của đạo diễn Pháp Cyril Collard : Phá bỏ triệt để mọi quy cách dựng truyền thống, nhà điện ảnh trẻ bị bệnh Sida giai đoạn cuối khi ấy đã nối dán hình ảnh phim rối loạn, cuống quýt ... như tâm trạng hấp hối của mình. Bộ phim gây chấn động lớn cho khán giả khi trình chiếu, làm ngỡ ngàng giới chuyên nghiệp, được LHP Cannes 1994 trao giải dựng phim [8]

Dựng phim cảm xúc không thể thành lý thuyết bởi nó thuộc tài năng, bản năng. Đơn giản để tạo ra  ( khác áp đặt ) xúc cảm cho người khác đạo diễn phải trải qua trước những xúc cảm đó. Người viết còn nhớ khi đi cùng chú Tư Hồng Sến [9] chọn cảnh phim tài liệu “Đường ra phía trước”, chú Tư đã đứng thần người rất lâu trước đồng sen mênh mông mây trắng, cò bay... Cảnh mở đầu phim sau đó cũng được dựng rất lâu như thế : Một bình yên bao la, một tĩnh lặng dịu dàng không nỡ chạm... Bỗng... bom nổ. Cuộc chiến tranh hủy diệt thô bạo. Đạo diễn đã xúc cảm như thế, quay như thế và dựng đúng y thế.

Hiệu quả cảm xúc của dựng phim còn được chú ý ở các phân đoạn đối thoại. Trong điện ảnh người ta vẫn có thói quen đơn giản là cứ ai nói thì phải cho xuất hiện mặt người đó, quên rằng cảm xúc quan trọng đôi khi bắt nguồn từ phản xạ của người nghe, đôi khi của cả khung cảnh. Dựng phim tính đến hiệu quả cảm xúc thường sử dụng thoại off [10] để quan sát phản ứng người nghe. Phương pháp này khá thông dụng trong các phim tâm lý.

Ngôn ngữ điện ảnh

Giống như quay phim có những khung hình biết nói. Dựng phim còn có khả năng « nói » nhiều hơn, nói được cả tư tưởng. Tất cả những thông điệp thâm sâu toát ra từ hình ảnh đó thuật ngữ chuyên môn gọi là ngôn ngữ điện ảnh [11] . Tiên phong, tiêu biểu cho lối dựng phim « xuất ảnh thành văn » là đạo diễn Xô viết Sergei Eisenstein trong “Chiến hạm Potemkine”. Lúc quay, Eisenstein quay rất nhiều cảnh đầu sư tử đá ở cảng Odessa với tư thế ngẩng cao, sau đó dựng chúng sát kề nhau, nhịp nhanh cho cảm giác sư tử chồm dậy song song với cảnh nổi dậy của dân chúng. Về thị giác cách dựng này cho ta cảm giác hừng hực nhưng cùng lúc cũng bật lên ý tưởng : sự dũng mãnh xông lên của lực lượng cách mạng.

Đạo diễn Hồng Sến của ta cũng là người thích dựng ẩn ý. Trong phim “Đường ra phía trước” thực ra chỉ có ba con trâu biết quỳ xuống - đứng lên để dân công chất đạn lên lưng; nhưng bằng nhiều góc độ khác nhau, đạo diễn cố tình « nhân » chúng ra hàng chục cảnh, sau đó khéo léo ghép lại như thể cả bầy trâu mấy chục con đều biết đứng lên - quỳ xuống. Nhưng lớn hơn sự lý thú, khâm phục của người xem chính là ý tưởng toát ra từ đó : ngay con thú cũng hợp sức với con người chống Mỹ. Trường đoạn nhân cách hóa trâu cảm động này đã góp phần đưa bộ phim đến giải vàng LHP quốc tế Mátxcơva.

Tóm lại, bằng những mối nối thông minh, có suy nghĩ, dựng phim không chỉ làm trôi chảy nội dung mà còn mang đến cho hình ảnh các giá trị tính cách, tư tưởng.

Cứu vãn tình thế

Là chức năng không chính thức nhưng vô cùng quan trọng của dựng phim. Như chúng ta đã biết, dù kỹ lưỡng đến đâu quá trình quay gián đoạn cũng sẽ để lại vài sai sót, trong đó chủ yếu là sai trục, sai rắc-co. Thí dụ phân đoạn có nội dung người đàn ông đạp xích lô trên phố nhưng do quay ngắt khúc và không ghi chép rõ, nên lần quay sau diễn viên mở hai cúc áo thay vì chỉ một như cảnh trước. Không thể đặt liên tiếp hai cảnh đó gần nhau nên dựng phim phải « phù phép » : xen giữa hai cảnh kia một khung hình nào đó cùng bối cảnh - cận bánh xe xích lô, chân người đạp, sinh hoạt phố phường chẳng hạn - để khán giả ...quên chi tiết rắc-co. Thủ thuật “ làm quên “ này cũng được áp dụng trong các tình huống sai trục.

Rất thô thiển, hạ sách nhưng trong thực tế những « cấp cứu » như thế vẫn cần thiết. Để việc « cấp cứu » tự nhiên và hữu hiệu hơn, sau mỗi phân đoạn quay đạo diễn thường cho bấm vu vơ thêm vài cảnh dự phòng. Và điều quan trọng : không bao giờ vứt bỏ những cảnh thừa trong lúc dựng, kể cả những cảnh - tưởng như - không đạt. Chính chúng, cái kho tàng  « lâm vố » đó, vào những lúc không ngờ nhất sẽ « cứu » người đạo diễn, dựng phim ra khỏi thế kẹt.

Nghệ thuật dựng phim như đã thấy, quả huyền biến. Mọi cố gắng giải thích, phân tích đều là tối thiểu. Những người làm phim hôm nay ngày càng hiểu ra sức mạnh của các mối nối, hao hức khai thác  chúng, đặc biệt dễ dàng hơn với kỹ thuật dựng vi tính. Người dựng phim giỏi nắm vai trò rất lớn trong sáng tác điện ảnh, xứng đáng được xem là « đạo diễn thứ hai » của giai đoạn hậu kỳ. Nhưng dựng phim dẫu sao cũng không phải vạn năng, không thể che dấu hết những cái nghèo, cái hỏng mà khi quay đạo diễn đã để cho mọi sự lỡ làng.

Việt Linh

---

[1] Cần phân biệt công việc dựng phim (montage) của người dựng phim sau khi phim đã quay xong, với việc dàn dựng (mise en scène) của người đạo diễn trong lúc quay.

[2] Trước khi quay một cảnh, người phụ quay hoặc thư ký sẽ đưa ra trước ống kính tấm bảng nhỏ (clap) có ghi tên phim, số thứ tự cảnh, số lần quay... để chuyên viên dựng phim và in tráng làm việc về sau.

[3] Một giây có 24 khung hình.

[4] Ngày nay người ta còn có thể montage trên máy vi tính.

[5]  Người ta vẫn gọi thế dù từ lâu dựng phim không còn cắt bằng kéo, thậm chí đã cắt bằng ... chuột vi tính..

[6] Ở ta thời gian dựng bị khống chế bởi kinh phí nên khó thử  nghiệm.

[7] Les nuits fauves

[8] Một năm sau ngày mất của tác giả.

[9] Tác giả gọi đạo diễn Hồng Sến là chú Tư.

[10] Người nói không có mặt trong hình.

[11] Xem chương Phụ lục

---

Đạo diễn Việt Linh :

Nhẹ nhàng, nhưng không dễ

« Dạo chơi vườn điện ảnh là cuộc dạo chơi nhẹ nhàng cho những ai yêu thích điện ảnh; để bạn biết trong “khu vườn điện ảnh” có những ai, những gì... », Việt Linh nói rõ ý tưởng của mình như vậy trong bài trả lời phỏng vấn của nhà báo Huỳnh Kim (Thời báo Kinh tế Saigon 29.12.2006).

Trả lời một câu hỏi khác, chị tâm sự : « đây chỉ là sự “mở hàng” khiêm tốn, cho một tủ sách đầy đủ, đầy đặn ở tương lai, với sự tham gia của nhiều người. Và sự thật, tủ sách điện ảnh đang nhận được rất nhiều sự ủng hộ, đặc biệt của các bạn trẻ. Xây dựng một tủ sách là công việc đòi hỏi những người thực hiện phải nghiêm túc, tâm huyết và bình tĩnh. Làm sách về điện ảnh càng khó khi mà điện ảnh Việt Nam vẫn chưa thật sự có chỗ đứng trong lòng công chúng. »

© http://www.diendan.org