BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐANG GÂY RA KHỦNG HOẢNG DI CƯ Ở VIỆT NAM
Alex Chapman và Văn Phạm Đăng Trí
Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) tại Việt Nam là một trong những vùng sản xuất nông nghiệp trù phú nhất trên Trái đất và giữ tầm quan trọng toàn cầu về xuất khẩu gạo, tôm và trái cây. 18 triệu người sinh sống tại vùng đồng bằng sông nước trũng thấp này cũng nằm trong số những người dễ bị tổn thương nhất trên thế giới trước biến đổi khí hậu. Trong mười năm qua, khoảng 1,7 triệu người đã di cư rời khỏi những cánh đồng, sông ngòi và kênh rạch chằng chịt trong khi chỉ có 700.000 người di chuyển đến vùng đất này.
Ở cấp độ toàn cầu, di cư đến các khu vực đô thị vẫn cao như mọi khi: cứ 200 người thì có 1 người di chuyển từ khu vực nông thôn đến thành phố mỗi năm. Trong bối cảnh đó, rất khó để quy kết các nguyên nhân di cư riêng lẻ, nhất là bởi vì có thể khó mà tìm được những người đã rời khỏi một khu vực để hỏi tại sao họ ra đi và bởi vì mỗi bối cảnh địa phương là duy nhất. Nhưng tỷ lệ di cư ròng ở mức cao của các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long cao hơn gấp đôi mức trung bình của cả nước, và thậm chí cao hơn cả của các khu vực dễ bị tổn thương nhất bởi khí hậu. Điều này ngụ ý rằng có một cái gì đó khác - có thể liên quan đến khí hậu - đang diễn ra ở đây.
Đồng bằng sông Cửu Long. Alex Chapman
Năm 2013, chúng tôi đã đến xã An Thạnh Đông ở tỉnh Sóc Trăng để thu thập dữ liệu khảo sát về sản lượng nông nghiệp. Chúng tôi sớm nhận ra rằng hầu như không có một người nông dân nào ở xã An Thạnh Đông là có bất kỳ số liệu sản lượng nào để cung cấp cho chúng tôi. Xã này đã mất toàn bộ vụ mía sau khi nước mặn dâng cao bất ngờ ngấm vào đất và làm chết cây. Những ai không có mạng lưới an toàn (safety net) đã sống trong nghèo đói. Trong những tuần tiếp theo, hàng trăm chủ hộ nhỏ, nhiều người trong số họ đã canh tác ở đồng bằng này qua nhiều thế hệ, nói với chúng tôi rằng mọi thứ đang thay đổi và phương kế sinh nhai của họ sẽ sớm không thể tiếp tục được.
Năm 2015-2016 đã xảy ra thảm họa với đợt hạn hán tồi tệ nhất trong vòng một thế kỷ trở lại đây. Điều này khiến nước mặn xâm nhập hơn 80km vào đất liền và phá hủy ít nhất 160.000ha hoa màu. Tại Kiên Giang (dân số 1,7 triệu người), một trong những tỉnh bị ảnh hưởng nặng nề nhất, tỷ lệ di cư ròng của địa phương đã tăng vọt và trong năm tiếp theo, cứ 100 người thì có 1 người rời khỏi tỉnh.
Một bài báo khoa học tương đối kém thu hút sự chú ý của nhóm học giả Việt Nam có thể là một mảnh ghép quan trọng trong bức tranh toàn cảnh. Nghiên cứu của Oanh Le Thi Kim và Truong Le Minh ở Đại học Văn Lang cho thấy biến đổi khí hậu là yếu tố chi phối trong quyết định của 14,5% người di cư rời khỏi ĐBSCL. Nếu con số này là chính xác, biến đổi khí hậu đang buộc 24.000 người rời khỏi khu vực này mỗi năm. Và điều đáng nói ở đây là nó đã chỉ ra được mong muốn thoát nghèo chính là yếu tố lớn nhất mà người ta quyết định rời khỏi đồng bằng này. Khi biến đổi khí hậu có mối quan hệ ngày càng tăng và phức tạp với đói nghèo thì thậm chí con số 14,5% có thể là một con số được ước tính còn tương đối thấp.
Có một loạt các nguyên nhân liên quan đến khí hậu đằng sau hiện tượng di cư ở đồng bằng. Một số ngôi nhà đã rơi xuống biển theo nghĩa đen vì bờ biển đã bị xói mòn ở phía Tây Nam của đồng bằng - ở một số nơi, 100m vành đai ven biển đã bị mất trong một năm. Hàng trăm ngàn hộ gia đình bị ảnh hưởng bởi sự xâm nhập mặn khi nước biển dâng cao và chỉ một số người có thể chuyển đổi sinh kế sang các loại cây trồng chịu được mặn. Những người khác thì chịu ảnh hưởng bởi các đợt hạn hán gia tăng, một xu hướng có thể được quy cho một phần là do biến đổi khí hậu, nhưng cũng là do xây dựng đập ở thượng nguồn.
Chính phủ và cộng đồng ở các nước đang phát triển trên thế giới đã bắt đầu hành động để quản trị các tác động của biến đổi khí hậu thông qua việc thích ứng. Nghiên cứu gần đây của chúng tôi ở Việt Nam đánh dấu một cảnh báo về cách mà người ta thực hiện. Chúng tôi thấy rằng một nhóm người nữa đang bị buộc phải di cư khỏi sông Mê Kông do các quyết định ban đầu được đưa ra nhằm để bảo vệ họ trước khí hậu. Hàng ngàn km đê, cao hơn bốn mét, giờ đây đan chéo chằng chịt ở vùng đồng bằng. Chúng được xây dựng chủ yếu để bảo vệ người dân và mùa màng khỏi lũ lụt, nhưng chính những con đê đó đã làm thay đổi căn bản hệ sinh thái. Người nghèo và người không có đất không còn có thể đánh bắt cá để ăn và bán nữa, các con đê đã ngăn các chất dinh dưỡng tự do tràn vào đồng ruộng do các con lũ hàng năm mang về.
Thu hoạch lúa. Phuong D. Nguyen / Shutterstock.com
Tất cả điều này chứng tỏ rằng biến đổi khí hậu có nguy cơ làm trầm trọng thêm các xu hướng di cư vì lý do kinh tế hiện có. Một nghiên cứu quy mô lớn về di cư ở vùng đồng bằng đã phát hiện ra rằng các yếu tố khí hậu như lũ lụt, lốc xoáy, xói mòn và suy thoái đất đóng vai trò làm cho sinh kế dựa vào tài nguyên thiên nhiên trở nên khó khăn hơn, khuyến khích người dân di cư hơn nữa.
Cho đến nay, các cách tiếp cận truyền thống nhằm đạt được tăng trưởng kinh tế đã không phục vụ những người dễ bị tổn thương nhất giống như cách mà chúng đã phục vụ những người sống trong sự giàu có tương đối. Bằng chứng rõ rệt nhất chính là số người thiếu dinh dưỡng trên trái đất đã tăng 38 triệu vào năm ngoái - một sự thay đổi trong đó biến đổi khí hậu gánh một phần trách nhiệm. Điều này đã diễn ra mặc dù tăng trưởng GDP toàn cầu là 2,4%.
Chính với những thất bại này trong tâm trí mà xã hội phải chuẩn bị một phản ứng công bằng và bền vững đối với biến đổi khí hậu và với những điều dường như là một cuộc khủng hoảng di cư đang lờ mờ ló dạng.
Tác giả
 |
| Alex Chapman |
 |
| Văn Phạm Đăng Trí |
Alex Chapman
Nghiên cứu viên về Địa lý Nhân văn, Đại học Southampton
Văn Phạm Đăng Trí
Trưởng Khoa Tài nguyên nước, Đại học Cần Thơ
Tuyên bố công khai
Alex Chapman nhận được tài trợ từ chương trình ESPA (http://www.espa.ac.uk/), sự hợp tác giữa các hội đồng nghiên cứu và cơ quan chính phủ Anh.
Văn Phạm Đăng Trí làm việc tại Đại học Cần Thơ, Việt Nam. Ông nhận được tài trợ từ các tổ chức quốc tế và quốc gia khác nhau để nghiên cứu về sự thay đổi tài nguyên nước và các ảnh hưởng tác động đến sinh kế của người dân địa phương.
Nguyễn Hoàng Mỹ Phương dịch
Nguồn: Alex Chapman và Văn Phạm Đăng Trí, “Climate change is triggering a migrant crisis in Vietnam”, The Conversation, ngày 9/1/2018. Truy xuất ngày 15/2/2020.
