11.5.21

Quyền sở hữu trí tuệ và Covid-19: Làm thế nào để tăng tốc tiêm chủng vắc-xin trên toàn cầu?

QUYỀN SỞ HỮU TRÍ TUỆ VÀ COVID-19: LÀM THẾ NÀO ĐỂ TĂNG TỐC TIÊM CHỦNG VẮC-XIN TRÊN TOÀN CẦU?

Ngày 21 tháng 4 năm 2021

Các tác giả:

Etienne Billette de Villemeur

Giáo sư, Đại học Lille

Bruno Versaevel

Giáo sư về Kinh tế học công nghiệp, EM Lyon

Vianney Dequiedt

Giáo sư về Kinh tế, Đại học Clermont Auvergne (UCA)

Cuối năm 2020, Ấn Độ đã yêu cầu WTO tạm hoãn các quyền sở hữu trí tuệ liên quan đến Covid-19. Sanjay Kanojia/AFP

Hôm 22 tháng 3 vừa qua, Tedros Adhanom Ghebreyesus, Tổng giám đốc WHO (Tổ chức Y tế Thế giới), đã tuyên bố khoảng cách về số lượng người được tiêm chủng vắc-xin giữa các quốc gia giàu và các quốc gia đang phát triển “đang tăng lên mỗi ngày và trở nên ngày càng lố bịch hơn”. Nhận định cay đắng này đi kèm với thực tế cho thấy chỉ có 29 quốc gia nghèo nhất, chiếm 9% dân số toàn cầu, nhận được 0,1% liều vắc-xin được phân phối trên thế giới.

Thế nhưng, ngay từ tháng 4 năm 2020, WHO, Quỹ Bill & Melinda Gates, Ủy ban Châu Âu và Pháp đã hỗ trợ việc triển khai sáng kiến đoàn kết quốc tế COVAX (Covid-19 Vaccines Global Access [Tiếp cận Toàn cầu Vắc-xin COVID-19]). Dưới sự lãnh đạo của GAVI (Liên minh vắc-xin) và CEPI (Liên minh đổi mới sáng tạo sẵn sàng cho dịch bệnh), hợp tác với UNICEF và PAHO (Tổ chức Y tế Liên Mỹ), nhiệm vụ của COVAX là mua vắc-xin để phân phối, một cách công bằng, cho 98 quốc gia thành viên có thu nhập cao, và 92 quốc gia khác có thu nhập thấp hoặc trung bình.

Cuối tháng 2 vừa qua, đã có 504.000 và 600.000 liều vắc-xin đầu tiên được chuyển tới Bờ Biển Ngà và Ghana. Đầu tháng 4, hơn 38 triệu liều vắc-xin đã được 100 quốc gia tiếp nhận, trong đó có 61 quốc gia hưởng lợi từ một cơ chế giá mua có trợ cấp bởi một quỹ chuyên dụng. Trong những tháng tới, tham vọng ​​gia tăng sức mạnh của COVAX được dự kiến là rất lớn, với mục tiêu được công bố là 337 triệu liều vắc-xin, phân phối cho 145 quốc gia vào cuối tháng 6, và ít nhất 2 tỷ liều vắc-xin vào cuối năm 2021, trong đó có 1,3 tỷ liều vắc-xin cho các quốc gia có thu nhập thấp, để tiêm chủng vắc-xin cho 27% dân số.

Ghana là một trong những nước nhận các liều vắc-xin vắc-xin đầu tiên được cung cấp thông qua chương trình COVAX. Nipah Dennis/AFP

Ngay cả khi đạt được mục tiêu nói trên, thì cũng không dễ kiểm soát được đại dịch trong dài hạn. Để đạt được điều này, cần phải chủng ngừa một tỷ lệ dân số lớn hơn nhiều. Một mô hình hóa gần đây đã giúp ước tính rằng, nếu có một loại vắc-xin ngăn ngừa được sự lây nhiễm virus trong 90% các ca, thì cần phải tiêm chủng vắc-xin cho gần 67% dân số để đạt được – ít nhất là tạm thời – khả năng miễn dịch tập thể, và trở lại đời sống kinh tế và xã hội bình thường.

Ngưỡng tiêm chủng vắc-xin đó, áp dụng cho dân số thế giới là 7,7 tỷ người, dẫn đến một mục tiêu sản lượng vào khoảng 5,2 tỷ liều vắc-xin trong tình huống thuận lợi nhất đối với loại vắc-xin tiêm một liều, và một mục tiêu sản lượng gấp đôi, tức là 10,4 tỷ liều vắc-xin, đối với loại vắc-xin tiêm hai liều.

Tiêm chủng vắc-xin nhanh và trên toàn thế giới

Cộng với mục tiêu sản lượng vắc-xin cực cao, là yêu cầu cấp bách phải tiêm chủng vắc-xin trên toàn thế giới, trong thời gian ngắn nhất, trước khi các biến thể virus mới có thể tác động đến những kết quả ban đầu.

Yêu cầu cấp bách đó đã được nhắc lại bởi GAVI CEPI, những tổ chức điều hành COVAX, cũng như UNICEF và PAHO, những tổ chức phụ trách việc mua hàng và hậu cần.

Jeremy Farrar (1961-)

Như Jeremy Farrar, giám đốc quỹ từ thiện Wellcome Trust, đã tóm tắt:

“Nếu không ngăn được virus lây nhiễm ở nhiều nơi trên thế giới, thì sẽ xuất hiện nguy cơ các đột biến virus sẽ phản kháng lại vắc-xin và các liệu pháp điều trị hiện hành sẽ không còn tác dụng nữa – khiến tất cả chúng ta sẽ bị phơi nhiễm trước virus.”

Tuy nhiên, việc phân phối vắc-xin diễn tiến rất phức tạp, do các thỏa thuận thương mại được ký kết từ rất sớm giữa chính phủ các nước với các công ty sản xuất vắc-xin, khi chưa có sản phẩm nào được phê chuẩn. Các đơn đặt hàng trước đôi khi còn nhắm đến những sản lượng [vắc-xin] cao hơn rất nhiều so với quy mô dân số của các quốc gia liên quan.

Ví dụ, tính đến giữa tháng 11 năm 2020, các đơn đặt hàng trước của Úc, Canada và Nhật Bản, cộng lại, đã vượt quá một tỷ liều vắc-xin. Tổng cộng, chỉ riêng những quốc gia có thu nhập cao, chiếm 16% dân số thế giới, đã dự trữ 4,2 tỷ liều vắc-xin cho năm 2021, tương đương 70% sản lượng được dự kiến của 5 loại vắc-xin chính ​​trong năm nay.

COVAX đã đề xuất một giải pháp, khuyến khích những quốc gia hàng đầu có vắc-xin cung cấp lại một phần các liều vắc-xin cho chương trình COVAX để tái phân bổ. Nhưng việc phân phối lại chỉ diễn ra với mức độ có giới hạn, do năng lực sản xuất của các nhà máy.

Các nhà máy này, vốn đã ký kết hợp đồng cung ứng [vắc-xin] với các đối tác của COVAX, đang kiểm soát một sản lượng ước tính vào khoảng 8 tỷ liều vắc-xin cho năm 2021, trong đó có 2 tỷ liều liên quan đến một loại vắc-xin có điều kiện bảo quản ít tương hợp với bối cảnh của các nước đang phát triển.

Ngoài ra, những bất ổn công nghiệp gặp phải trong những tháng gần đây của các công ty BioNTech/Pfizer, Gamaleya, Johnson & Johnson Oxford/AstraZeneca đã cho thấy mức độ khó khăn trong việc gia tăng sản lượng vắc-xin lên mức tối đa. Những sự cố khác cũng có thể tác động đến sự phân phối lại vắc-xin, khi chính phủ các nước phát triển viện đến các điều khoản ưu tiên được quy định trong các hợp đồng đặt hàng trước.

WTO vào cuộc

Đã có những nỗ lực nhằm gia tăng sản lượng vắc-xin. Các nhà cung cấp vắc-xin đang đầu tư vào các cơ sở hạ tầng công nghiệp của họ. Các công ty khác thì đang phát triển những sản phẩm mới, để có thể sớm bổ sung vào nguồn cung vắc-xin hiện tại.

Tháng 10 năm 2020, Nam Phi và Ấn Độ đã khởi xướng một động thái gây tranh cãi lớn hơn, khi yêu cầu Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) tạm hoãn các quyền sở hữu trí tuệ liên quan đến Covid-19. Được khoảng 100 quốc gia hậu thuẫn, động thái này nhằm mục đích tạo điều kiện thuận lợi cho việc sản xuất vắc-xin, cũng như các liệu pháp điều trị và sản phẩm chẩn đoán, dành cho các nước đang phát triển.

Nhưng sáng kiến ​​này đã vấp phải sự phản đối từ ngành công nghiệp dược phẩm và các nước phát triển, vốn thấy được trong các thỏa thuận song phương – giữa một doanh nghiệp có khả năng phát triển vắc-xin và một doanh nghiệp khác có năng lực sản xuất – cách thức để gia tăng sản lượng mà không đặt lại vấn đề quyền sở hữu trí tuệ, và đặc biệt là bằng sáng chế.

Chỉ có khoảng 4,2 tỷ liều vắc-xin dành cho 8 nước trong năm 2021, trong đó có nước Úc. Andrew Kutan/AFP

Việc tạm hoãn quyền sở hữu các bằng sáng chế cũng như việc duy trì hiện trạng đều có một điểm chung là dễ bị những biện pháp đơn phương của chính phủ các nước vô hiệu hoá. Nếu tạm hoãn các bằng sáng chế, thì các cơ chế kiểm soát hàng xuất khẩu, vốn được các nước sản xuất tăng cường gần đây, có thể làm chậm dòng chảy các thành phần nguyên liệu cần thiết cho việc sản xuất vắc-xin.

Ngược lại, nếu duy trì quyền sở hữu các bằng sáng chế, thì việc sử dụng các giấy phép bắt buộc – cho phép bên thứ ba sản xuất sản phẩm đã được cấp bằng sáng chế mà không có sự đồng ý của chủ sở hữu bằng sáng chế – có thể lan rộng giữa các nước đang phát triển, như đã từng xảy ra trong những năm 2000 để sản xuất thuốc kháng virus HIV.

Trong cả hai trường hợp, việc tạm hoãn quyền sở hữu các bằng sáng chế và giấy phép bắt buộc hầu như không khuyến khích các phòng thí nghiệm tham gia chuyển giao bí quyết thiết yếu để sản xuất vắc-xin, điều mà quyền sở hữu trí tuệ không mô tả.

Cách thứ ba của Medicines Patent Pool [Tổ chức các Bằng sáng chế Thuốc]

Cách thứ ba là khuyến khích các nhà sản xuất ký kết các thỏa thuận cấp phép với MPP (Medicines Patent Pool [Tổ chức các Bằng sáng chế Thuốc]), một tổ chức trong chương trình C-TAP (Covid-19 Technology Access Pool [Sáng kiến Tiếp cận Công nghệ Covid-19]) của WHO.

Nhiệm vụ của MPP, được Liên hợp quốc hậu thuẫn kể từ khi được thành lập vào năm 2010, là cải thiện khả năng tiếp cận các loại thuốc thiết yếu ở các nước có thu nhập thấp và trung bình. Nhiệm vụ của MPP đã được mở rộng cho Covid-19 ngay từ tháng 3 năm 2020. Trong nỗ lực duy trì các quyền sở hữu trí tuệ, tổ chức này kêu gọi các chủ sở hữu bằng sáng chế tự nguyện, để sau đó hoạt động như cơ chế một cửa duy nhất để phát hành (kết hợp) các giấy phép này cho các nhà sản xuất các loại thuốc phổ thông hoặc các loại thuốc tương tự.

Kết quả là chi phí giao dịch thấp hơn, khi không có sự chồng lấn những khoản lợi nhuận của các chủ sở hữu bằng sáng chế, dẫn đến giá bán trên thị trường cuối cùng thấp hơn, so với khi giấy phép là đối tượng của nhiều thỏa thuận song phương. Tuy nhiên, những ưu đãi đầu tư vào nghiên cứu và chuyển giao bí quyết có thể được bảo tồn, do MPP là người trả tiền bản quyền cho các chủ sở hữu bằng sáng chế mà không cần huy động công cụ sản xuất của họ.

Đối với các hoạt động sản xuất theo giấy phép, thì công việc sản xuất có thể được giới hạn ở một số thành phần nguyên liệu then chốt, hoặc ở những công đoạn sản xuất đặc biệt, để loại trừ tình trạng nút thắt, mà không cần chuyển giao toàn bộ tri thức công nghiệp [của chủ sở hữu bằng sáng chế].

Giải pháp của MPP, trong khuôn khổ chương trình C-TAP do WHO khởi xướng, hạn chế những rủi ro chính trị của chủ nghĩa dân tộc về vắc-xin cũng như việc sử dụng các giấy phép bắt buộc, đồng thời tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ. Giải pháp này có lợi thế là sử dụng cấu trúc đã có sẵn, để tăng tốc ngay lập tức việc tiếp cận vắc-xin ở mọi nơi trên thế giới.

Giới thiệu tác giả

Etienne Billette de Villemeur
Etienne Billette de Villemeur

Giáo sư, Đại học Lille

Etienne Billette de Villemeur là giáo sư về kinh tế tại Đại học Lille và là nhà nghiên cứu tại LEM (UMR-9221 CNRS). Ông cũng liên kết với đại học UQAM, Canada – cũng như với đại học Chaires Universitaires Toussaint Louverture, ở Haiti, nơi ông đang cộng tác trong hơn 10 năm với nhiều định chế giáo dục đại học. Nghiên cứu của ông đôi khi đụng chạm đến những vấn đề cơ bản, chẳng hạn như hậu quả của biến đổi khí hậu dưới ánh sáng của các lý thuyết về công lý, đồng thời với nhiều vấn đề ứng dụng hơn, chẳng hạn như giá nước ở Port-au-Prince (Haiti). Với nhiều công trình hợp tác của mình, ông cũng là tác giả của nhiều ấn phẩm trong nhiều lĩnh vực khác, trong đó có khoa học đời sống.

Bruno Versaevel
Bruno Versaevel

Giáo sư về kinh tế học công nghiệp, EM Lyon

Bruno Versaevel là Giáo sư về kinh tế học công nghiệp tại Trường Kinh doanh Emlyon (Pháp), và là nhà nghiên cứu tại GATE [Groupe d’Analyse et de Théorie Economique] (UMR 5824 CNRS). Nghiên cứu của ông tập trung vào tổ chức công nghiệp về nghiên cứu và phát triển (ví dụ: thuê ngoài R&D, hợp tác R&D giữa các công ty, tổng hợp bằng sáng chế, …) trong ngành dược phẩm sinh học. Ông có bài đăng trên nhiều tạp chí kinh tế, trong đó có Journal of Economic Theory [Tạp chí về Lý thuyết Kinh tế], International Review of Law and Economics [Tạp chí Quốc tế về Luật và Kinh tế], và Journal of Health Economics [Tạp chí về Kinh tế học Y tế]. Ông đã từng là nhà tư vấn kinh tế cho nhiều công ty, và cùng với các nhà sinh vật học, ông đồng sáng lập ViroScan3D, một đơn vị nghiên cứu chuyên về gen của các bệnh truyền nhiễm.

Vianney Dequiedt
Vianney Dequiedt

Giáo sư Kinh tế, Đại học Clermont Auvergne (UCA)

Vianney Dequiedt là Giáo sư về Kinh tế tại Đại học Clermont Auvergne, là nhà nghiên cứu tại Trung tâm Học thuật và Nghiên cứu về Phát triển Quốc tế (CERDI, UMR CNRS 6587) và là giám đốc khoa học của Foundation for Studies and Research on International Development [Quỹ Học thuật và Nghiên cứu về Phát triển Quốc tế]. Trọng tâm nghiên cứu của ông bao gồm kinh tế học phát triển, kinh tế học đại chúng và lý thuyết trò chơi. Ông có bài đăng trên nhiều tạp chí học thuật như American Economic Review [Tạp chí Kinh tế Mỹ], Journal of Economic Theory [Tạp chí Lý thuyết Kinh tế] hoặc Journal of Development Economics [Tạp chí về Kinh tế học Phát triển]. Ông là kỹ sư tốt nghiệp trường Ecole Polytechnique [Đại học Bách khoa], khóa 95, và có bằng tiến sĩ tại Đại học Toulouse năm 2002. Ông là giám đốc trung tâm CERDI từ năm 2013 đến năm 2016, rồi liên tiếp là phó chủ tịch phụ trách nghiên cứu tại Đại học Auvergne (2016-2017) và phó chủ tịch phụ trách các trường đại học tại Đại học Clermont Auvergne (2017-2021). Ông hiện là giám đốc khoa học và kỹ thuật của Labex IDGM + (Initiative pour le Développement et la Gouvernance Mondiale [Sáng kiến về​​ Phát triển và Quản trị Toàn cầu]).

Tuyên bố công khai

Etienne Billette de Villemeur cũng liên kết với Đại học UQAM, Canada và làm việc với Đại học “Chaires Universitaires Toussaint Louverture”, ở Haiti.

Bruno Versaevel là nhà tư vấn cho các công ty trong lĩnh vực dược phẩm sinh học. Ông cũng là nhà nghiên cứu tại GATE (UMR # 5824 CNRS).

Vianney Dequiedt liên kết với FERDI (Foundation for Studies and Research in International Development).

Huỳnh Thiện Quốc Việt dịch

Nguồn: Propriété intellectuelle et Covid-19 : comment accélérer mondialement la vaccination?, The Conversation, ngày 21/04/2021

Print Friendly and PDF