Giáo dục đại học : nên biết phân biệt hai năm đầu của hai hệ thống đại học ở Pháp
Giáo
dục đại học : nên biết phân
biệt
hai năm đầu của hai hệ thống
đại học ở Pháp
Bùi Trọng Liễu
Nguyên giáo sư đại học (Paris , Pháp)
Từ
một số thời gian nay, có một số
người, trong hay ngoài nước, khi luận
vấn đề giáo dục đại học,
có dẫn trường hợp của Pháp,
so sánh cao thấp, nhưng vô tình hay
chủ ý, không đề cập đến
sự khác biệt của hai hệ thống
trong giáo dục đại học của Pháp.
Ở đây, tôi không nói chuyện
hệ công lập hay hệ tư lập, mà
muốn nói tới hệ thống Universités
và hệ thống Grandes Ecoles (nghĩa đen là
« Trường lớn »), liên
quan mật thiết tới hai năm đầu giáo
dục đại học. Tôi nghĩ cần nêu
vấn đề này, không phải để
nói chi tiết vặt vãnh, mà để
người đọc có thể phân biệt,
nhất là khi từ ngữ Việt Nam không
có tương đương để dịch
chính xác, thường thì cứ gọi
« đại » là « đại
học », và do đó có thể
gây ra sự hiểu lầm rất đáng
tiếc. Dưới đây, tôi dùng tên
gọi trực tiếp tiếng Pháp để
thật rõ ràng. Nhưng để ngắn
gọn , kỳ này tôi chỉ đề cập
đến hai năm đầu đại học.
Tôi cũng chỉ nói tình hình hiện
tại, hiện đang ngấp nghé thay đổi,
chứ không đi vào chi tiết trong một
cuộc cải cách hiện hành ở Pháp.
Hai hệ thống đó là :
-
Hệ thống Universités :
Université
là
loại trường ở Pháp (hay ở các
nước thuộc địa của Pháp
trong đó có Việt Nam thuở xưa),
ta vẫn dịch là « đại học »,
trước năm 1970 thế kỉ 20, tổ chức
một cách đồng bộ, gồm 5 facultés
(thuở trước tiếng ta dịch là
« Khoa » : Khoa học, Văn và
Khoa học xã hội , Luật và Kinh tế,
Y, Dược). Sau năm 1970, do cải cách, các
Universités
được chia lại không
nhất quán, nói chung là các
Universités
« pluridisciplinaires »
(đại
học đa khoa kết hợp, trên nguyên
tắc là để dễ kết hợp các
ngành trong cùng một Université).
Trong
những Universités
này, có những
ngành có « hướng nghề
nghiệp » (« à finalité
professionnelle » : như Y, Dược, Nha, hoặc
trường kỹ sư thuộc Université…
, và có những ngành khác dạy
kiến thức cơ bản là chính, vv.
Những ngành có « hướng nghề
nghiệp », thì được tuyển
sinh bằng cách thi làm bài, hay theo hồ
sơ, theo số chỗ định trước
(numerus clausus), tùy theo hạng cao thấp mà
được tuyển vào trường hay
không. Các ngành còn lại thì
sinh viên tự do ghi tên học, các
Universités
không được phép từ
chối – ngoại trừ trường hợp
đặc biệt của vài “Universités
technologiques” (công nghệ) được sử
dụng numerus clausus. Lý do là vì theo
định nghĩa của bằng tú tài
Pháp (baccalauréat,
từ thuở được
khai sinh năm 1808, dưới thời hoàng đế
Napoléon I), đó vừa là bằng kết
thúc trung học phổ thông, vừa là
bằng cho phép đương nhiên ghi tên
theo học Université (vì
trong định
nghĩa thứ nhì của nó, nó là
« premier grade universitaire », bằng cấp
đầu tiên của Université). Vì cái
sự « đương nhiên ghi tên
học Université » này – phù hợp
cho năm 1808, nhưng không phù hợp cho
200 năm sau – mà có tai hoạ ngày
nay ; từ mấy chục năm nay, các chính
quyền, dù là phái tả hay phái
hữu, muốn sửa mà không sửa được,
do sức ì và do quyền lợi nhất
thời của vài nhóm. Tai họa đó
là một số sinh viên ghi tên học
mà không học nổi ; tất cả
các giải pháp (phụ đạo, hướng
ngành, tổ chức học theo chặng, vv.)
tới này đều thất bại : tỉ
số sinh viên lưu ban, phải bỏ học,
vv. rất là cao, gây nên một sự
lãng phí khủng khiếp về nhân
lực, trí tuệ, tiền bạc.
-
Hệ thống các Grandes Ecoles
(do lịch sử
để lại, mà định nghĩa là
các trường có « hướng
nghề nghiệp », như kỹ sư,
chuyên viên cao cấp về Thương mại,
Thú y, vv…) được tổ chức
bên ngoài các Universités,
không bị
ràng buộc bởi cái định nghĩa
thứ nhì của bằng tú tài
(premier grade
universitaire), nên được tuyển
sinh qua kỳ thi tuyển chặt chẽ ở mức
tú tài+2. Các thí sinh được
luyện thi trong hai năm (và được
lưu ban một lần) trong một số trường
trung học (các lớp luyện thi này gọi
là Classes
préparatoires aux Grandes Ecoles, C.P.G.E.,
cũng tuyển học sinh qua hồ sơ ; xin xem
thêm (1)). Do được tuyển kỹ (2 lần
như vậy), nên khi thi tuyển lọt được
vào một Grande Ecole,
thì không có
vấn đề không học nổi; lưu
ban, bỏ học (rất hiếm) nữa. Nói
chung là đã vào trường thì
học thành công cho đến lúc ra
trường. Và khi đã tốt nghiệp
ra trường, thì dễ kiếm việc.
Nhưng số sinh viên của hệ này là
thiểu số so với số sinh viên ghi tên
ở Université.
Từ
việc phân biệt rõ ràng hai hệ
thống giáo dục đại học ở
Pháp kể trên, có thể nêu ra mấy
nhận xét sau đây:
-
1/ Một số người, do không hiểu 2
hệ thống kể trên, đem so sánh hai
năm đầu ở Université với
hai năm
đầu của Grandes Ecoles,
thì rõ ràng
là vô nghĩa. Nếu muốn so sánh
thì, cùng lắm, phải so sánh năm
thứ ba của Universités với năm đầu
của Grandes Ecoles.
-
2/ Cũng vô nghĩa khi « xếp hạng
» lẫn lộn Universités và
Grandes
Ecoles : vì tầm cỡ (một Université
với vài vạn sinh viên, một Grande
Ecole với tối đa vài nghìn sinh viên),
vì mục tiêu (nói chung Grandes
Ecoles có
mục tiêu « nghề nghiệp »,
thường là một ngành, trong khi
Universités
là đa khoa), vì mức độ
bằng cấp (Grandes Ecoles
nói chung, đầu
vào ở mức tú tài +2, phát
bằng ở mức tú tài +5, trừ một
số nhỏ cũng gọi là Grands
Etablissements được quyền cấp bằng
tiến sĩ (2), trong khi các Universités
đảm
nhiệm từ tú tài +1 cho đến cấp
tiến sĩ, hay cao hơn hơn nữa : cấp
HDR [Habilitation à Diriger des Recherches]).
-
3/ Các lớp luyện thi vào Grandes
Ecoles
(C.P.G.E.), ở mức tú tài +1 và tú
tài +2, như đã kể trên, do các
giáo viên của những trường trung
học « bảnh » đảm nhiệm.
Loại nhà giáo này, coi như ưu tú
của hệ phổ thông, là những người
có bằng agrégé de
l’enseignement
secondaire (xưa kia tiếng ta dịch là «
thạc sĩ » (3), nay từ tiếng Việt
này dùng để chỉ bằng Master, cho
nên xin đừng lẫn lộn) đỗ hạng
cao. Nói tóm gọn, Agrégé
là
loại bằng thi tuyển, dành cho những
thí sinh có bằng cấp mức tú
tài +4 cộng thêm 1 năm luyện thi, thi
tuyển theo kiểu ban giám khảo ra đầu
bài thi viết và vấn đáp, lấy
đỗ cao thấp theo số chỗ (năm 2008,
số chỗ agrégé cho tất cả mọi
ngành là 1245). Dù là một kỳ
thi tuyển « khó », những nhà
giáo agrégé này không phải là
nhà giáo đại học, không buộc
có bằng tiến sĩ, không buộc có
công trình nghiên cứu khoa học. Tóm
lại, ở mức C.P.G.E., không có chuyện
nhà giáo vào ngồi trên bục
giảng nêu vấn đề, để rồi
sinh viên « trầm tư mặc tưởng
». Hai năm học này là hai năm dạy
và học rất căng, rất nghiêm túc,
chặt chẽ, luyện cho học sinh một cách
học có quy củ, có phương pháp,
và khẩn trương. Ở mức độ
này, học sinh phải hấp thụ các
kiến thức cơ bản đã có của
thế giới, chưa có chuyện mày mò
sáng kiến. Nếu ai tán dương sự
thành công của hệ thống Grandes
Ecoles, thì đừng có lẫn lộn việc
học căng (dạy nhiều học nhiều
nhưng phải tiêu hoá được) với
việc học vẹt (nhồi mà học sinh
không hiểu). Việc tổ chức hai năm
đầu giáo dục đại học nên
làm như thế nào, đó là
một vấn đề có thể bàn cãi,
nhưng đừng lẫn lộn, khi dẫn thí
dụ giáo dục đại học của
Pháp để rút kinh nghiệm.
- 4/ Hai năm đầu giáo dục đại học, trong hai hệ khác nhau này ở Pháp, cũng góp phần làm ta nên suy nghĩ về cái bằng tú tài Pháp và định nghĩa của nó. Và từ đó, nên cân nhắc cái hại của đề án gộp thi tốt nghiệp trung học phổ thông và thi tuyển đại học ở ta, vì 2 mục tiêu của 2 kỳ thi rất khác nhau, và theo ý tôi : việc « tuyển sinh vào đại học » quan trọng hơn việc đánh giá trình độ « tốt nghiệp trung học phổ thông ». Tôi đã nhiều lần phát biểu điều này trên sách báo (4). Tôi nghĩ rằng trách nhiệm về đề án gộp thi này thuộc về quan chức của Bộ Giáo dục Đào tạo, chứ nêu việc « trưng cầu dân ý » làm bằng chứng của sự đồng thuận nào đó, sẽ không phải là một kết quả chính xác khi các lý lẽ không được trình bày tường tận.
Chú
thích :
(1) Nguồn: Historique des classes préparatoires (aux Grandes Ecoles), bài của Bruno Belhoste, và con số sinh viên CPGE ở đây
(2) Tên gọi phức tạp, xin xem thêm ở đây
(3) Từ này xuất hiện từ những thập niên 30 của thế kỉ 20, với những vị “thạc sĩ” như Hoàng Xuân Hãn (Toán), Ngụy Như Kontum (Lý-Hóa), Trần Đức Thảo (Triết), Phạm Duy Khiêm (Văn phạm Pháp), Phạm Huy Thông (Sử-Địa)…
Cùng
đừng nhầm lẫn với agrégé
de l’enseignement supérieur, thuở xưa còn
gọi là agrégé des
facultés dạy
đại học, cho các ngành Luật,
Kinh tế, Chính trị (hiện còn tồn
tại) và Y, Dược (nay đã bỏ).
Có thể đọc chi tiết trong mấy bài
của tôi trong mạng http://www.buitronglieu.net.
(4) Một phần lý lẽ nêu trên đây, đã được trình bày trong mấy cuốn sách của tôi, mời bạn đọc nào muốn biết chi tiết, xin mở đọc trang mạng : http://www.buitronglieu.net trong đó có toàn bộ 4 cuốn sách của tôi đã xuất bản trong nước, và một cuốn sách thứ 5, chưa xuất bản, là một "tạp ký bỏ ngỏ: "Hướng về quê cũ lúc chiều tà" gồm các bài báo gần đây của tôi mới đăng (trong đó có bài « Nhập 2 kỳ thi làm 1 và thi trắc nghiệm: Mắc vào khó gỡ », Tiền Phong ngày 4/10/2007) và sẽ dần dần sẽ cập nhật.
Các thao tác trên Tài liệu