Con trâu trong thơ Huy Cận

- Đặng Tiến — published 01/01/2009 01:00, cập nhật lần cuối 12/04/2016 22:18

Những buổi chăn trâu lưu lại trong Huy Cận không những nhiều kỷ niệm êm đềm, mà còn tạo cho anh cảm xúc nghệ thuật đầu tiên.

Con trâu trong thơ
Huy Cận

Đặng Tiến

Huy Cận suốt đời làm quan với một tâm hồn nông dân. Trong Hồi Ký Song Đôi, anh có lần tình tự : « chúng tôi là dòng dõi con nhà cày, chúng tôi mọc ở đất lên, quen ngửi mùi đất, nhịp nhàng với thời tiết quê nhà » ^¹ , chân thành, tự tôn, từ tốn.

Hồn thơ mọc lên từ những luống cày, khi nhìn lên một áng mây bay, chợt nhớ đến đàn trâu :

Trời nóng đêm qua mây dậy ran,
Ngỡ đàn trâu bạc phá tung ràn,
Giữa ngày ruộng vỡ mênh mông gió
Những luống cày xô nắng chói chang

(Mây Trắng, 1961)

(Ràn : chuồng)

Trong dòng thơ mộc mạc, tình nghĩa ấy, hình ảnh con trâu gắn bó với kiếp người, và cảnh vật nông thôn :

Tiếng gà gáy ơi ! gà gáy ơi !
Nghe sao ấm áp tựa nghe đời
Tuổi thơ gà gáy ran đầu bếp
Trâu dậy trong ràn, em cựa nôi.
Cha dậy đi cày trau kịp vụ
Hút vang điếu thuốc khói mù bay.
Nhút cà, cơm ủ trong bồ trấu
Chút cá kho tương mẹ vội bày.

(Sớm mai gà gáy, 1962)

(cày trau : cày ải, cày lật đất cho khô)

Buổi sáng trong gia đình nông thôn Việt Nam ít khi có một cảnh linh hoạt và chính xác như vậy. Đặc sắc trong tranh là : ngọai cảnh khách quan, hiện thực mà tâm cảnh rộn rực, thiết tha ; âm thanh tinh tế, tiếng trâu dậy trong ràn không át được tiếng em cựa nôi trong cảm xúc.

Thi ca, từ ngôn ngữ đến nội dung, là một quy ước của thời đại. Không cần lần lên đến thơ Đường thơ Tống, cứ lấy Huy Cận làm ví dụ. Trong Lửa Thiêng, 1940 có nhiều súc vật : voi, ngựa, hùm trong rạp xiếc, nai cao gót lẫn trong mù, gà gáy ven đê… nhưng không có trâu bò. Huy Cận đi dạo giữa đường thơm… lòng giắt sẵn ít hương hoa tưởng tượng… Thơ anh sau này, không những có trâu bò – đôi khi khuôn sáo : trâu sừng cong lại, như hai vành trăng (1963) – mà còn có mùi phân :

Chuồng bò bốc ấm mùi phân ủ
Mùi cỏ còn hăng xen cọng rơm
(…)
Mùi đất mùi phân nhuyễn với nhau
Mùi bùn vừa nạo dưới ao sâu
Chua chua ráp ráp mùi ngâm mạ
Nghe nứt mầm xanh mỗi tế bào

(Hương Đất, 1972)

tranh2

Mùi của nông thôn, không còn dìu dịu phất phơ… mùi rơm hoa dại. Nhưng bài thơ vẫn hay, hiện thực, hăng nồng sự sống… Cái hay ẩm đục, thô tháp hiếm thấy.

Hình ảnh nông thôn êm ả, sau một ngày lao động dài, người và bò gắn bó, ung dung.

Cày xong, sương đọng mặt đêm nhòa
Sao dậy, trời như cải nở hoa
Người với bò đi, đôi bóng đậm
Khoan thai chân bước trở về nhà.

(Xong buổi cày, 1962)

Huy Cận có bài thơ tả nghé độc đáo

Một con nghé ra đời
(…)
Lông nó đen, đen nháy
Mẹ nó liếm càng đen
Mặt trời làm bàn chải
Từng tia sáng vuốt thêm

(Thơ Nghé, 1962)

tranh3

Trâu bò chiếm một vị thế đặc biệt trong thơ Huy Cận, khác với thi phẩm người khác. Nói chung là do quan hệ tình cảm giữa Huy Cận và nông thôn, tuy rằng anh gần như suốt đời sống ở thành phố, trừ những năm kháng chiến chống Pháp; trong quan hệ đó, sâu lắng là tình cảm giữa anh và trâu bò, ở tuổi ấu thơ mà anh kể lại :

“Trên cánh đồng chân núi ấy, lúc tuổi bốn, năm tôi đã theo cha mẹ, o tôi, chú tôi đi bừa, đi nhặt cỏ, đi gieo hạt. Thú nhất là đứng trên cái bừa đạp cho bò kéo đi như là đứng trên một chiếc xe, nghe từng cục đất vỡ tơi dưới chân bừa, xông lên mùi cỏ úa, có khi còn lấy roi quất cho bò chạy nhanh, chiếc bừa xốc lên như một cỗ xe thắng trận. (...) Tôi lại cưỡi trâu, trời cuối năm se lạnh, ngồi trên lưng trâu ấm lắm. Cắm dây thừng (ở Hà Tĩnh gọi là chạc mũi) tôi điều khiển trâu như cầm cương ngựa, và lấy hai chân thúc vào hông trâu cho trâu chạy thật nhanh như ngựa phi” ^²

Những buổi chăn trâu lưu lại trong Huy Cận không những nhiều kỷ niệm êm đềm, mà còn tạo cho anh cảm xúc nghệ thuật đầu tiên.

Chiếc trống Đất

Thuở nhỏ chăn trâu lên mái núi,
Tôi cùng chúng bạn chơi trò chơi,
Lấy dao đào đất làm tang trống,
Căng một dây rừng, đánh cúng trời.
Chiếc trống vang lên điệu cổ sơ
Vang từ lòng đất. – Đến bây giờ
Tôi còn nghe rõ trong chiều lặn
Tiếng dội như là đất thở ra.
Bóng núi lan nhanh xuống cánh đồng,
Theo từng nhịp trống dội mênh mông.
Trời như cũng xuống gần thêm chút,
Vang động hoàng hôn một sợi rừng.
Hồn trẻ nghe trong chiều vợi vợi,
Đất trời gần gũi tiếng nguyên sơ:
Xuống đồng, tiếng núi lăn theo xuống
Bản nhạc đầu tiên của tuổi thơ.

(7-1974)

Cung bậc nguyên sơ này sẽ là tấu khúc khai tâm cho Huy Cận, đưa anh vào thế giới nghệ thuật, đời sống tâm linh, và làm bài Vũ trụ ca thứ nhất. Bài thơ hay và giàu tư liệu văn học , dân tộc học, nhưng không thấy trong các tuyển tập. Chúng tôi trích từ Ngôi nhà giữa nắng, 1978, và đưa ra toàn văn để nhiều người tham khảo.

Bản nhạc đầu tiên của tuổi thơ... vang động hoàng hôn một sợi rừng... này, Huy Cận tiếp thu được trong một chuyến chuyển trâu, theo trai cày, đánh trâu từ đồng bằng ẩm thấp lên miền núi vào những ngày áp Tết. Với cậu bé Huy Cận đây là một cuộc phiêu lưu, tạm xa nhà chừng ba bốn cây số mà tưởng là xa ngái lắm ^³. Kỹ thuật chuyển trâu như thế, tại Nam Bộ, nhà văn Sơn Nam đã kể lại trong truyện ngắn Mùa len trâu được dựng thành phim nổi tiếng. Nhưng ở phía Bắc, không dùng, không biết từ ngữ len trâu.