Vĩnh biệt hoạ sĩ,
nhà phê bình mỹ thuật
THÁI TUẤN

TRỊNH CUNG

Ông ra đi vào lúc 13g ngày 26 tháng 9 năm 2007 tại chính căn nhà trên, nơi ông từng bắt đầu sống những ngày đầu tiên tại Sài Gòn sau cuộc di cư năm 1954. Căn nhà hẹp và tối, nằm trong một con hẻm ngoằn nghèo của đường Yên Đổ (tên cũ) dẫn xuống Bến tắm ngựa, ngay chân cầu Trương Minh Giảng, nơi mà dòng nước ngày càng đen và hôi thối.

Từ ngày ông rời bỏ thành phố Orléans (Pháp), nơi có dòng sông Loire thơ mộng chảy quanh những lâu đài tuyệt mỹ, nơi có ngôi mộ của nhà danh hoạ, nhà khoa học và kiến trúc sư lớn nhất qua các thời đại, Leonard de Vinci, năm 2005, quay về lại Sài Gòn và ở cho đến hôm nay, tôi thường ghé thăm ông trên căn gác khoảng 6m² vừa đủ cho một chiếc giường nhỏ, một cái kệ và một cái ghế. Trên cái kệ nhỏ là chân dung bà vợ, người đàn bà gốc Thanh Hoá, người đàn bà đã cho ông một dáng dấp phụ nữ trong các bức hoạ của ông cho dù ông có vẽ ai đi nữa, kể cả Khánh Ly hoăc Trâm, cô con dâu của ông. Bà đã mất bên Pháp trước ông 6 năm, cũng vào tháng 9 và sớm hơn một ngày. Trên vách đối diện, ông treo một cây thánh giá, cây thánh giá và chiếc mũ nỉ mầu rêu cũ kĩ và hình như ông cũng gầy và cũ kĩ như cây thánh giá và chiếc mũ kia.

Phố xưa Thanh Hoá, col. Đặng Tiến

Căn gác hẹp này, gần 2 năm nay đã từng in bóng dáng của những người làm văn nghệ đến thăm ông như các nhà văn, nhà thơ: Dương Nghiễm Mậu, Nguyễn Đạt, Nguyễn Viện, … Phan Đan, Dương Tường, Hoàng Hưng, … các nhà nghiên cứu mỹ thuật như Bùi Như Hương, Phạm Trung, … và các hoạ sĩ cùng nhiều nhà sưu tập tranh và chủ gallery.

Tất nhiên là Sài Gòn đối với tuổi già của ông vẫn gần gũi hơn và ít cô đơn hơn là Paris hay New York. Ông vẽ được và nói chuyên về mỹ thuật một cách đầy hứng khởi mỗi khi gặp nhau, dù chỉ thều thào vì thanh quản bị thu hẹp do di chứng của hơn 40 năm ngậm tẩu (pipe). Tôi một thời rất thích cách chơi tẩu thuốc lá của ông và cũng lây kiểu ngậm tẩu từ thời còn là “hoạ sĩ trẻ” cho đến ngày ra khỏi trại cải tạo năm 1979. Được một dạo sức khoẻ tốt hẳn lên, ông thường nhờ Thái, người con trai bán cà phê trên đường Bà Lê Chân chở ra phố Đồng Khởi để ngồi cà phê vỉa hè mà ngắm đời sống và khung trời xanh trên nóc nhà thờ Đức Bà. Những lúc đó tôi thật cảm động và nhận ra sự yêu đời tuyệt vời của một con người đang trở thành phế tích từng ngày.

Trong những lần trò chuyện, vẫn chỉ là những câu chuyện về giá vẽ, nhưng hình như ông cố muốn nói cho hết, nói gấp rút kẻo không kịp, dù sách về các vấn đề hội hoạ của ông vừa được nhà Phương Nam cho tái bản ở Việt Nam. Thái Tuấn, ngoài là một hoạ sĩ đầy cá tính, ông còn là nhà phê bình mỹ thuật lỗi lạc nhất Sài Gòn thuở đó. Riêng đối với tôi, ông là người phát hiện và làm cho nhiều người quan tâm tới hội hoạ của một hoạ sĩ trẻ vừa chân ướt chân ráo từ Huế vào Sài Gòn năm 1962 để tìm một cuộc sống cho nghệ thuật. Thường có mặt trong các Hội đồng giám khảo mỹ thuật quốc gia, ông có lá phiếu rất quan trọng cho các tài năng mới như Nguyễn Trung, Nghiêu Đề, Nguyễn Phước, Đinh Cường, Cù Nguyễn, Nguyễn Lâm,… Và tất nhiên, sự gặt hái gần như tất cả những giải thưởng hội hoạ quan trọng nhất của các họa sĩ trẻ nêu trên đã là một trong những động cơ chủ yếu để hình thành nên Hội Hoạ Sĩ Trẻ Việt Nam tại Sài Gòn vào năm 1966, một bộ mặt rực rỡ cho hội hoạ hiện đại Sài Gòn từ đó cho đến tháng 4 năm 1975. Và cũng tất nhiên, sự thành tựu của hội hoạ hiện đại của Miền Nam Việt Nam vào những thập niên 60-70 của thế kỷ 20 không thể không nhắc đến sự tác động mãnh liệt từ luồng gió mới của ý thức tự do sáng tạo được thổi tới từ bộ ba Thái Tuấn, Duy Thanh (hiện sống ở thành phố San Francisco) và Ngọc Dũng (đã chết tại Hoa Kỳ). Đặc biệt cả 3 danh hoạ hiện đại này đều không ai tốt nghiệp một trường mỹ thuật nào, họ là những hoạ sĩ tự học nhưng đều có một tài năng rất riêng và một kiến thức hội hoạ rất tiền phong. Thái Tuấn là người nổi bật nhất về mặt nhận định mỹ thuật. Các bài viết của ông thời tạp chí Sáng Tạo và những ngày lưu vong trên đất Pháp đã được in trong “Thái Tuấn, Tuyển Tập Tranh và Tiểu Luận” do VAALA ấn hành tại Orange County năm 1996 và đã được tái bản lần thứ 3 tại Việt Nam. Và cũng lạ thay, là một người công giáo, nhưng càng về sau này, hầu hết những trải nghiệm về cái đẹp được ông viết trong các bài nhận định về hội họa đều mang đậm triết lý Phật giáo và mầu sắc phương Đông. Ông thường dùng những lời nói của Phật, của Thiền sư để giải thích về con đường đi tìm cái đẹp và nghệ thuật sáng tạo. Khi tôi đưa ra nhận xét này, ông bảo: “Thiền rất ảnh hưởng đến những suy nghĩ của tôi”.

Thế rồi, cách hôm nay 3 ngày, tôi nhận được cú điện thoại của Thái nói “Bố cháu đang nằm cấp cứu ở bệnh viện Đại học Y Dược, TP. HCM. Bố cháu nhắc chú, chú vào thăm bố cháu đi, lầu 2 phòng 217”. Tôi thật bị xúc đông mạnh khi thấy người bạn vong niên của mình ngày nào còn linh hoạt trong cái nhìn, trong nụ cười và trong câu chuyện, bây giờ thân thể biến dạng, tiều tuỵ phần thân trên, sưng phù phần 2 chi dưới, thở khó nhọc bằng oxy. Ông nhìn thấy và chào tôi bằng cái nhìn yếu ớt, tôi ra hiệu cho anh không cần cử động gì. Tôi cảm thấy có điều gì đó rất xấu sắp xảy ra, tôi ra ngoài gọi điện thoại cho bác sĩ, nhà văn, Thân Trọng Minh, người có nhiều đóng góp trong việc đưa được hoạ sĩ Thái Tuấn vào điều trị tại đây, để hỏi về khả năng hồi phục sức khoẻ của Ông. Sau đó tôi cũng đến gặp trực tiếp bác sĩ Tùng, người trực tiếp điều trị cho hoạ sĩ Thái Tuấn. Cả 2 vị đều có cùng một nhận định: “Đây là bệnh nặng vào giai đoạn cuối, không thể hồi phục được.” Tôi quay vào nhìn ông và đặt nhẹ bàn tay mình lên vai ông rồi ra về với bao điều trĩu nặng. Phải làm gì bây giờ, khéo không còn kịp! Một e-mail cho Đặng Tiến, người hết lòng giúp đỡ về cả tinh thần lẫn vật chất suốt thời gian họa sĩ Thái Tuấn lâm bệnh và một cái khác được gửi qua Mỹ để báo tin cho bạn bè và những ngưòi yêu tranh Thái Tuấn biết tình hình này.

Bây giờ thật sự đã không kịp nữa rồi. Diễn biến xấu nhất đã xảy ra quá nhanh. Sự sống như vậy đã khép lại, ông đang nằm im giữa căn nhà cũ, có sự im lặng của hai bức sơn dầu vẽ một người phụ nữ trẻ (Trâm, vợ của Thái, con trai lớn của TT) treo hai bên vách và tiếng cầu kinh chờ giờ nhập quan của người thân thuộc. Hoạ sĩ Thái Tuấn thật sự đã ra đi, đi thật xa, thật xa … khép lại vĩnh viễn những cuộc trò chuyện về mỹ thuật giữa chúng tôi.

SG 26 -9 - 2007

TRỊNH CUNG