Thương nhớ Kant

Phan Huy Đường

Triết lý của Kant dựa vào vài khái niệm gốc trong đó có : không gian, thời gian và hiện tượng.¹

Hôm nay, ta biết :

1/ Không gian và thời gian không là những thực thể độc lập, chỉ có không-thời-gian thôi (thuyết tương đối của Einstein, đã được kiểm chứng).

2/ Thực-thể-tự-nó là gì, đúng như ông nói, vẫn chưa ai biết được. Nhưng, hiện nay, ta biết là nó biến dạng một cách gián đoạn (Planck). Thế thì, trong một khoảnh khắc nào đó, nó là nó thật… Ít nhất là trong ý thức và kiến thức ngày nay của ta.

3/ Hiện tượng là gì, thực sự chưa ai nói được gì hơn ông vì… ông nói rất ít ! Nhưng nó liên quan tới vận động của óc não, nó có cơ sở vật chất và sinh học, người ta đã có thể quan sát khách quan một phần.

Thế thì khoa học hiện đại đã khiến triết lý của Kant lỗi thời ?

Không.

1/ Không-thời-gian của Einstein phủ-định, nghĩa là khẳng định lý thuyết của Newton và triết lý của Kant một cách chính xác hơn ở mức trung mô, và chỉ khác về chất ở mức vĩ mô đối với những hiện tượng vận động gần tốc độ của ánh sáng hay đối với những khối năng lượng khổng lồ.

2/ Thực-thể-tự-nó là một khả năng có thật trong khoảnh khắc nào đó trong sự vận động của vật chất theo kiến thức khoa học ngày nay của ta, dù khoảnh khắc ấy cực nhỏ.

3/ Hiện tượng là cách cảm nhận và tư duy thế giới của ta để hành động và tồn sinh. Thế giới đó, cơ bản, không là thế giới vĩ mô của Einstein hay thế giới vi mô của Planck, mà là thế giới trung mô, cõi sống của con người. Ta sẽ không sống-chết ở thế giới vĩ mô hay vi mô. Hiểu biết chúng rất quan trọng cho tương lai mọi mặt của loài người, nhưng không giúp ta làm người ở đời hôm nay, nếu ta còn khao khát làm người. Ta sống và chết trong quan hệ và hành động giữa ta với nhau trong thế giới trung mô, trong cõi người. Kể cả với những thằng lẩm cẩm. Nhưng có gì khiến ta chắc rằng chính ta không lẩm cẩm ?

Trong cõi người ấy, con người nên hiểu biết quy luật vận động của tạo hoá, như thuyết tương đốí hay thuyết lượng tử, để tăng khả năng hành động của nó vào vũ trụ để phục vụ con người và… bảo vệ môi trường sống của chính nó ! Nhưng, cơ bản, nó nên biết ứng xử một cách "hữu lý" và có tình với nhau.

Trong nghĩa đó, triết lý của Kant vẫn cần thiết cho tư-duy và hành-động của con người trong cõi trung mô, cõi sống duy nhất của ta. Phần đạo lý của nó càng cần thiết hơn để con người biết ứng xử với nhau cho ra người ở đời.

2011-04-21