Chúng tôi vừa được tin (muộn màng) : ông Nguyễn Đạt Xường, nhà nghiên cứu khoa học về hoá dược, đã từ trần ngày 18.12.2006 vừa qua tại Antony (ngoại ô phía nam Paris, Pháp), thọ 92 tuổi.

Ông Nguyễn Đạt Xường sinh ngày 2 tháng 6.1914 tại Trà Vinh. Sau khi theo học trường trung học Pétrus Ký  (Sài Gòn), ông sang Pháp du học (trong Hồi kí của mình, bác sĩ  Trần Hữu Nghiệp kể lại đã gặp "anh Nguyễn Đạt Xường làm hầu bàn để được bao ăn và khỏi trả tiền" tại trụ sở "Ái hữu người An Nam", phố Jean de Beauvais (quận 5, Paris) trong những năm 1930). Trong Chiến tranh Thế giới lần thứ nhì, ông tự nguyện tham gia quân đội Pháp. Năm 1945, giải ngũ với quân hàm thiếu uý Trung đoàn 52 bộ binh thuộc địa (RIC). Năm 1954, vào quốc tịch Pháp. Ông có lập gia đình và có 3 người con.

Ông bào vệ luận án tiến sĩ khoa học năm 1947, làm việc tại Viện Hóa học các Chất Tự nhiên thuộc Trung tâm Quốc gia Nghiên cứu Khoa học (CNRS) tại Gif sur Yvette. Về hưu năm 1979 với chức vị nghiên cứu sư danh dự (maître de recherche honoraire). Nguyễn Đạt Xường là  tác giả và đồng tác giả của khoảng 300 bài nghiên cứu và thông báo khoa học : 65 bài về hóa trị tổng quát, 50 về hóa học hữu cơ, 40 bài về điều trị bệnh lao và phong hủi và khoảng 50 bài về những chất dẫn xuất mới của hydroxy-9-ellipticin (điều trị ung thư). Sau khi về hưu, cụ thể là từ năm 1985, ông nghiên cứu về hóa trị những bệnh suy thoái màng não (lão hóa, Alzheimer, nhiễm vi-rút...). Cũng trong thời gian này, ông đã nhiều lần về thăm Việt Nam và phổ biến những sáng chế của ông về thuốc trị ung thư, thuốc tăng tuổi thọ, hoá chất chống nước phèn, tặng thiết bị thuỷ tinh cho phòng thí nghiệm hoá học (xem bài của Lâm Thành Mỹ)

Ông đã nhận được nhiều giải thưởng khoa học : giải Bariot-Faynot (1954), giải Laura Mounier de Sadirakis (1972) của Viện hàn lâm khoa học Pháp, giải Bergonié (1953), giải Marchoux (1963) của Viện hàn lâm y học Pháp, giải Rosen về ung thư học (1975). Ông được nhà nước Pháp tặng các huân chương "Hiệp sĩ Y Tế" (Chevalier de l'Ordre de la Santé Publique, 1964), "Sĩ quan" và "Tư lệnh Quốc công" (Officier et Commandeur de l'Ordre National du Mérite, 1971 và 1982).

[Trong "tri thức" truyền miệng của nhiều giới Việt Nam, tên tuổi của ông Nguyễn Đạt Xường thường gắn liền với tên tuổi của ông Bửu Hội nhất là trong việc "sáng chế ra dầu cà cuống nhân tạo". Điều này có một phần cơ sở vì trong nhiều năm, ông Nguyễn Đạt Xường là cộng tác viên thân cận của ông Bửu Hội, và trong phòng thí nghiệm của giáo sư Bửu Hội, ông Xường và các cộng tác viên đã làm tổng hợp nhân tạo các hợp chất có trong tinh dầu cà cuống : non 50 hexanyl, hexenyl, hexynyl, cyclohexanyl, cyclohexenyl ester (acetat, butyrat, propionat, hexanoat, decanoat, valerianat, benzoat, ethoxalat, theonat, furoat, nocotinat,…). Nhưng kết quả này chưa hề được công bố và không được khai thác về mặt ứng dụng, có lẽ vì các chất nhân tạo nầy thoạt xem không thấy có hương vị thơm cay, ngon lành như dầu thiên nhiên (xem bài Dầu cà cuống : hương vị độc đáo của Võ Quang Yến). Thực ra, người đầu tiên đã tìm ra một thành tố quan trọng trọng của tinh dầu cà cuống là ông Nguyễn Đăng Tâm : phân tử (E)-2-hexenol acetat (E hay trans là một trong hai thể của dấu nối đôi giữa hai carbon 2 và 3, dạng kia là Z hay cis). Trong luận án tiến sĩ dưới sự hướng dẫn của giáo sư Adolf Butenandt tại Viện Sinh vật học Max-Planck ở Tubingen-München, ông Nguyễn Đăng Tâm còn đề nghị một phương pháp nhân tạo tổng hợp phân tử ấy từ butyraldehyd và ethyl malonat trong môi trường pyridin (xem bài của Võ Quang Yến đã dẫn)].

(Chúng tôi thành thực cảm ơn anh Võ Quang Yến đã cung cấp cho chúng tôi những thông tin về thân thế và sự nghiệp khoa học của ông Nguyễn Đạt Xường).