NHỚ NGƯỜI ANH CÓ GIẤC MƠ
XÂY NHÀ BẰNG ĐẤT

Thanh Thảo

Sáng ngày ấy, cách đây đã mười mấy năm rồi, do có việc bận, nên mãi hơn 10 giờ sáng tôi mới vào diendan.org, và lập tức giật mình vì hai chữ Anh Tới, kèm với ảnh của anh. Tôi biết, đó là tin chẳng lành. Ai rồi cũng tới ngày đó, nhưng với anh Tới, tôi không nghĩ nó đến vội thế. Vì anh Tới còn trẻ quá, dù hồi đó anh đã 75 tuổi.

Lần đầu được gặp anh năm 2003 ở nhà anh chị Nguyễn Ngọc Giao, cũng là lần đầu tiên tôi được tới Paris, dù chưa nói chuyện gì nhiều, nhưng tôi đã rất có tình cảm với anh. Một cách tự nhiên vậy thôi. Có những người mà ta phải quen lâu, phải chơi với nhau nhiều rồi mới thân nhau, hiểu nhau. Anh Tới là một người kiểu khác. Mới gặp, đã yêu quí anh liền, đã có thể “ tới ” với anh ngay. Và càng gặp, chắc chắn sẽ càng yêu quí nhiều hơn. Vì anh Văn Ngọc-Phạm Ngọc Tới có một tâm hồn trong trẻo tận nguồn. Tâm hồn ấy lại hiện rõ cả trên gương mặt anh, một gương mặt luôn trẻ trung vì luôn hồn hậu, nhẹ nhõm, tình cảm và luôn quan tâm đến người khác.

Tôi đã đọc quyển sách Xây nhà bằng đất của anh in ở NXB Đà Nẵng, do chú em Nguyễn Đức Hùng (*) tặng. Có lần qua email, tôi có nói đùa với anh là nếu có dịp về VN, anh đừng đưa chuyện xây nhà bằng đất ra nói với các quan chức VN, kẻo họ có thể nghĩ một người Parisien như anh đang đùa giễu họ. Vì họ đã đang và quyết xây cho mình những ngôi nhà bằng những chất liệu “ hiện đại nhất, tối tân nhất ”, dĩ nhiên trong đó không có chỗ cho vật liệu bằng đất ruộng hay đất sét mà anh Tới bỏ công viết cả một quyển sách. Riêng tôi thì rất mê quyển sách này. Ý tưởng của anh Tới - Văn Ngọc xây nhà bằng vật liệu đất rất trùng hợp với những " kiến trúc sư dân dã ” ở quê tôi đã từ hàng nghìn năm nay xây dựng những ngôi nhà lá mái, với vật liệu chính là...đất. Không chỉ đất làm tường, mà đất làm mái. Những mái nhà bằng đất ấy khiến ngôi nhà mát về mùa hè và ấm về mùa đông.Tôi đã từng bỏ công đi khảo sát những ngôi nhà lá mái còn lại ở mấy xã ven bờ sông Trà thuộc huyện Sơn Tịnh (Quảng Ngãi), những ngôi nhà đã có hàng trăm năm tuổi, và tôi đã thực thấy vẻ đẹp cũng như công năng của những ngôi nhà bình dị ấy. Ngoài những công năng vừa kể, thì nhà lá mái còn có công năng... chống trộm (công năng này có thể anh Tới chưa nghĩ tới). Khi tôi nói với anh chuyện này, tôi thấy anh Tới rất vui. Có thể sẽ đến một lúc nào đó, sau khi đã chu du qua tất cả các vật liệu “ hiện đại ”, người ta (ở Việt Nam) sẽ quay về với vật liệu nguyên thủy là vật liệu đất. Một vật liệu “ hậu thân của đất ” là đá ong hiện đã rất được các kiến trúc sư Việt Nam ưa chuộng, và nhiều nhà giàu rất “ chảnh ” ở VN đã chọn đá ong cho những ngôi biệt thự sang trọng của mình. Cứ lan man thế để nhớ quyển sách và nguyện vọng thiết tha của anh Tới muốn xây dựng tại Việt Nam những ngôi nhà bằng đất trộn rơm cho người nghèo, một vật liệu rẻ tiền và rất dễ kiếm. Những ngôi nhà “ đất toàn tòng ” này sẽ thơm đượm mùi ruộng đồng sau mùa gặt. Một người Việt ở Paris bao nhiêu năm mà lòng vẫn đau đáu nhớ về những ngôi nhà bằng đất ở làng quê Việt Nam xưa, đủ biết, con người ấy gắn bó với đất nước mình tới mức nào.

Lần thứ hai gặp lại anh Tới cũng ở Paris vào năm 2005, khi vợ chồng tôi có cơ may được sang Pháp. Vợ chồng anh Tới - chị Uyên đã tình nguyện đưa chúng tôi đi thăm Bảo tàng nghệ thuật đương đại Orsay với một tình cảm đặc biệt ấm áp. Khi qua các phòng trưng bày của Bảo tàng - từ nghệ thuật Ấn tượng, hậu Ấn tượng tới Dã thú..., tôi mới thực sự cảm phục kiến thức nghệ thuật hội hoạ của anh Tới. Anh đã giới thiệu cho chúng tôi từng bức tranh, bức tượng, từng danh hoạ và từng trường phái với sự khúc chiết tuyệt vời mà tôi nghĩ khó có người hướng dẫn bảo tàng chuyên nghiệp nào có được. Buổi trưa đó, anh Tới còn tranh thủ đưa chúng tôi đi thăm một số khu phố cổ ở Paris, uống cà phê vỉa hè ở một đoạn phố mà tôi cứ nghĩ như đang uống cà phê ở Hà Nội. Anh Tới là “ người Hà Nội gốc ”, và tôi đùa anh là một “ người Hà Nội cổ ”, theo nghĩa “ cổ điển ”. Những người như anh Tới, tôi có cảm giác họ luôn lan toả quanh mình một từ trường ấm áp, nhân hậu. Một cách hoàn toàn tự nhiên. Có thể nghĩ anh Tới là người Hà Nội gốc, người Paris gốc, mà cũng có thể là người nhà quê gốc, nếu ta hiểu “ nhà quê ” chính là “ quê nhà ” của mỗi con người. Anh Tới hiền hậu tới mức ngay cả khi phải phản bác, không tán đồng với ai đó, tôi thấy anh cũng phản bác với thái độ rất mềm mỏng, nhẹ nhàng. Nghe anh Tới kể, có một lần anh rất buồn khi chứng kiến một quan chức Việt Nam nặng lời với một thành viên trong đoàn của mình khi đang ở Pháp. Anh Tới không chịu được cách xử sự như vậy giữa những người cùng đoàn đội với nhau. Có điều, khi kể chuyện này, giọng anh rất nhỏ nhẹ. Nhưng tôi biết, càng những người nhỏ nhẹ lành hiền như vậy, thì thâm tâm họ càng quyết liệt, rất dứt khoát. Tôi nghĩ, anh Tới là một người như vậy. Điều anh không nói ra, nhưng đã cắt nghĩa được vì sao từ nhiều năm nay anh không về nước, dù trước đó (nghĩa là sau 1975) anh Tới là một trong những trí thức Việt kiều thường xuyên tham gia những dự án xây dựng và có nhiều đóng góp cho đất nước trong những thời kỳ còn rất khó khăn. Nhưng tôi hiểu anh Tới, là người làm việc hết mình, anh lại không chấp nhận và khó “ hòa hợp ” với những người có thái độ như vị trưởng đoàn mà anh đã kể tôi nghe. Mà ở Việt Nam, thì những chuyện ấy là “ thường ngày ở công sở ”, và ngoài công sở. Riêng đây là điều khiến tôi cảm phục anh nhiều nhất. Dù không về nước, nhưng anh luôn nghĩ về đất nước mình với những tình cảm trìu mến nhất, yêu thương nhất, và luôn biết phân biệt. Những người như anh Tới, mãi mãi họ là người Việt Nam, dù họ sống ở đâu. Anh Tới ơi, dù khi còn sống anh ít khi về nước, nhưng giờ đây, xin cầu mong linh hồn anh thường về lại quê nhà – quê nhà anh bây giờ và mãi mãi là Tổ quốc Việt Nam yêu thương của chúng ta.

Thanh Thảo

(*) Nhà văn quá cố Đà Linh, nguyên phó giám đốc kiêm tổng biên tập nhà xuất bản Đà Nẵng, nơi đã xuất bản cuốn Xây nhà bằng đất và vài cuốn sách khác của Văn Ngọc – Phạm Ngọc Tới (Chú thích của Diễn Đàn)