Kỷ niệm về học giả Hoàng Xuân Hãn

Những năm tháng
tạp chí Khoa học xã hội

Sáng chủ nhật 10.3.96, khoảng 9 giờ, anh Hải con rể Bác Hãn cho tôi hay tin Bác mới mất. Tôi điếng cả người. Lắp bắp không kịp hỏi Bác mất giờ nào. Anh Hải cho biết tối thứ bảy anh ấy có điện thoại cho tôi mà không gặp. Và như thế là tôi đã lỡ dịp gặp Bác trong những giờ phút cuối cùng.

Thế là những người có cái duyên được quen biết Bác đã mất đi một vị hiền triết đáng kính, một nhà nho uyên thâm có một không hai còn sống đến cuối thế kỷ hai mươi này.

Tôi quen và gần gũi Bác từ năm 1976 qua việc xuất bản Tập san Khoa học Xã hội cũng như qua những lần đưa vợ con ra Normandie nghỉ tại Manoir d'Aubonne. Mỗi lần trò chuyện với Bác tôi đều học hỏi thêm được nhiều điều mới : Bác thật là một kho tàng quí báu về lịch sử và văn học Việt Nam.

Tôi cũng rất cảm phục cái phong cách mẫu mực của Bác : sáng suốt trong việc nhận định, nhưng ôn hoà, cởi mở trong phê phán.

Lúc mới ra Tập san thì Bác đã 68 tuổi rồi, thế mà Bác lại nghiên cứu, viết bài công phu và nhiều hơn " bọn trẻ " chúng tôi rất xa ! Do tính chất rất kỹ thuật (nhiều chữ hán, chữ nôm hay những ký hiệu Bác đặt ra...) của các bài viết đôi khi dày gần trăm rưởi trang đặc cả chữ, nên Bác phải tự đánh máy lấy ! Những bài của Bác đều là những công trình nghiên cứu độc đáo và có giá trị. Đó là một trong những động cơ chính đã thúc đẩy ban trách nhiệm (trong đó phải nhắc đến anh Nguyễn Đình Khánh đã sớm qua đời) cố gắng duy trì Tập san, dù gặp rất nhiều khó khăn về tài chính, nhân sự...

Năm 1982, nhân dịp ra số đặc biệt dành cho công trình Lịch và Lịch Việt Nam, Tập san đã tổ chức buổi mừng thọ 75 tuổi của Bác tại thư viện Ban Việt học, Đại học Paris 7.

Bác rất cảm động. Bác đã trình bày sơ lược hành trình Bác đã đi qua : hành trình của một nhà khoa học chuyển dần sang nghiên cứu lịch sử và văn học.

Các anh chị có mặt trong buổi chúc thọ hôm ấy, chắc ít ai tưởng tượng rằng Bác sẽ còn tiếp tục nghiên cứu gần mười lăm năm nữa, và hoàn thành thêm cả mấy chục công trình đã hoặc chưa công bố !

Mấy năm gần đây, Bác yếu đi. Bác đọc sách khó khăn vì mắt kém thêm, viết chữ Hán hơi khó đọc vì tay run. Sức làm việc của Bác vì vậy có suy giảm. Lại thêm Bác mất nhiều thì giờ tiếp khách. Sự phát triển hợp tác khoa học, văn hoá giữa Việt Nam và Pháp đã tạo điều kiện cho khá đông trí thức Việt Nam sang Pháp. Trong số đó nhiều người đã tìm đến gặp Bác, mà Bác thì lúc nào cũng sẵn sàng ưu tiên tiếp đón và giúp đỡ các nhà nghiên cứu trong nước.

Anh em chúng tôi ai cũng lo không biết Bác có còn thì giờ để hoàn tất cuốn Kim Vân Kiều, một công trình nghiên cứu quan trọng mà nhiều người chờ đợi.

Riêng tôi có cảm tưởng là Bác vẫn tin còn đủ thì giờ nên vẫn tiếp tục viết về những đề tài khác, nói chuyện trên radio, tham gia các cuộc hội thảo v.v.

Qua những lần gặp Bác gần đây, tôi chưa bao giờ thấy Bác tỏ ra lo âu về cái chết : Bác thanh thản lạ lùng như một thiền sư thấm nhuần đạo lý vô thường, dù Bác chưa bao giờ tự nhận mình là môn đệ Phật (tuy nhiên, cũng phải nói rằng từ gần hai mươi năm nay Bác rất gắn bó với chùa Trúc Lâm ở ngoại ô Paris).

Mười ngày trước Tết, tôi có dịp gặp Bác ở nhà anh Hải. Bác cho biết chủ nhật trước Bác mới chủ toạ buổi lễ phát huy chương cho một nhà vật lý Việt Nam ở thị sảnh Évry. Bác gái gần đây hay ốm, nhưng hôm đó đã khoẻ lại, nên cùng đi với Bác. Bác nói Bác gái tặng hai đứa con của tôi hai bức tranh lụa dân gian Việt Nam mà hai Bác đã mua trong dịp kỷ niệm 600 năm ngày sinh của Nguyễn Trãi tại trụ sở UNESCO (Paris). Cuối năm 1994, Bác cũng đã tặng hai cháu cuốn La Sơn phu tử và cuốn Chinh phụ ngâm bị khảo do Minh Tân xuất bản ở Paris, để nhắc nhở hai cháu nhớ đến nước Việt Nam, hy vọng sau này các cháu sẽ tha thiết đến văn hoá dân tộc dù biết thừa rằng, với trình độ tiếng Việt hiện nay, hai cháu không đọc nổi hai tác phẩm ấy của Bác.

Khi ra về, Bác tiễn tôi tận xuống dưới lầu, qua hai tầng thang xoáy trôn ốc khá chật, dù tôi đã xin Bác đừng xuống. Có biết đâu đó là lần cuối cùng tôi gặp Bác !

Đào Văn Thụy