Tâm trạng một dân tộc & dấu hiệu một cơn bão
Tâm trạng một dân tộc &
dấu hiệu một cơn bão
Nguyễn Quang Dy
“Cuộc sống bắt đầu khi nỗi sợ kết thúc” (Osho)
Gần đây ngày càng có nhiều dấu hiệu bất thường về tâm trạng của cộng
đồng dân tộc. Nó giống như những dấu hiệu của một cơn bão hay sóng
thần. Nếu đúng vậy, thì đây là một vấn đề lớn chứ không nhỏ. Phủ nhận
hay bưng bít thông tin về một cơn bão hay sóng thần là dại dột như tự
sát tập thể. Không phải chỉ các chính khách hay thương gia mà cả các
nhà tâm lý xã hội học cũng cần quan tâm, vì hệ quả khôn lường của nó.
Người ta có thể tháo ngòi một quả bom nổ chậm chứ không thể tháo ngòi
một cơn bão hay sóng thần. Đài Khí tượng Thủy văn (như Ban Tuyên giáo)
chỉ có thể dự báo hay cảnh báo, chứ không thể ngăn chặn hay đối phó
được với thảm họa môi trường hay khủng hoảng xã hội.
Hãy thử điểm lại vài dấu hiệu điển hình gần đây.
Từ đám cháy Bình Dương và Vũng Áng
Chắc nhiều người chưa quên khi Trung Quốc đem dàn khoan khổng lồ HD 981
vào hải phận Việt Nam tại Biển Đông (5/2014), đã tạo ra phản ứng dây
chuyền, làm toàn dân phẫn nộ. Sự kiện đó không chỉ là bước ngoặt mới
trong quan hệ Việt-Trung mà còn thúc đẩy xu hướng “thoát Trung” trong
tâm thức người Việt. Tuy kinh nghiệm lịch sử đã chứng minh, thân Tàu
quá hay chống Tàu quá đều nguy hiểm, nhưng xu hướng cực đoan khó tránh
khỏi. Chỉ cần một số kẻ xấu giấu mặt xúi dục là có thể biến cả khu công
nghiệp Bình Dương hay Vũng Áng thành biển lửa chống Tàu (và Đài Loan).
Tại sao lại như vậy?
Có nhiều nguyên nhân, nhưng nói một cách dễ hiểu, tâm trạng dân chúng
như đám cỏ khô. Đối với hàng vạn công nhân làm việc trong các doanh
nghiệp nước ngoài thì chống Tàu đồng nghĩa với chống giới chủ, vì họ bị
bóc lột và đối xử bất công, nhưng không được bênh vực. Tâm trạng đó của
dân chúng không phải chỉ có ở Việt Nam mà có ở khắp nơi. Nhưng đám cỏ
khô ở Việt Nam dễ cháy hơn vì vai trò công đoàn mờ nhạt. Vì vậy, khi
tham gia TPP chính phủ Việt Nam phải chấp nhận vai trò công đoàn độc
lập như một cơ chế mới.
Đến biểu tình “cá cần biển sạch, dân cần minh bạch”
Có thể nói sự kiện lớn thứ hai sau vụ dàn khoan HD 981 là sự kiện cá
chết hàng loạt tại bờ biển mấy tỉnh miền Trung, không chỉ đánh dấu một
thảm họa môi trường mà còn là một bước ngoặt mới về tâm thức chống Tàu
(hay Formosa) và bất bình với cách ứng xử loanh quanh khó hiểu của
chính quyền. Tuy phản ứng lần này của dân chúng ôn hòa hơn nhưng lại bị
đàn áp bạo lực hơn. Đây là một chuyển biến đáng lưu ý trong diễn biến
chính trị tại Việt Nam, cần được nghiên cứu và lý giải nghiêm túc. Thái
độ phản ứng của dân chúng đối với thảm họa môi trường làm cá chết gắn
liền với thái độ độc đoán của chính quyền đối với quyền ứng cử và bầu
cử của người dân. Hai vấn đề tưởng khác nhau, nhưng có cùng một mẫu số
chung.
Thực ra, thái độ phản ứng của dân chúng hiện nay là muốn tham gia (xây
dựng) chứ không muốn chống đối (phá hoại). Họ bất bình chẳng qua vì
cuộc sống và môi trường sống bị đe dọa, trong khi chính quyền đáp ứng
quá chậm và quá ít (too little too late), thậm chí bị nghi ngờ là bao
che cho nghi phạm (Formosa). Tuy xu hướng giảm cực đoan trong phản ứng
của dân chúng là một dấu hiệu đáng mừng (như đang trưởng thành), nhưng
xu hướng gia tăng bạo lực đàn áp của chính quyền là một dấu hiệu đáng
lo (như đổ thêm dầu vào lửa). Hành động bưng bít thông tin, trì hoãn
kết luận, tăng cường đàn áp bằng bạo lực, từ chối quốc tế (Mỹ) giúp đỡ,
làm cho chính quyền ngày càng bị cô lập và mất lòng dân. Nếu không kịp
thời tháo gỡ tình trạng bế tắc đó (như “standoff”) thì một cơn bão tố
hay sóng thần có thể ập tới.
Hiện tượng Tạ Bích Loan và Tôn Nữ Thị Ninh
Tại sao MC Tạ Bích Loan lại bị “ném đá” như vây? Đây không chỉ đơn giản
là “tại nạn nghề nghiệp” vì người làm chương trình chủ quan không chuẩn
bị kỹ hay kinh nghiệm truyền thông còn non kém, mà chủ yếu là do thái
độ (vô ý hay chủ ý) như châm lửa vào một đám cỏ khô chứa chất tâm trạng
bức xúc như bột lưu huỳnh. Format chương trình “60 phút mở” không tồi
(bắt chước “60 Minutes” của CBS News), nhưng thái độ của MC Tạ Bích
Loan và người phụ họa đã biến nó thành một chương trình “60 phút đóng”
(như “đấu tố” MC Phan Anh) làm công chúng bất bình. Với tâm trạng bức
xúc, công chúng sẵn sàng “ném đá” bất cứ ai hoặc cái gì làm cho họ cảm
thấy bị coi thường hay xúc phạm, như một dám cỏ khô dễ cháy.
Tiếp theo Tạ Bích Loan là Tôn Nữ Thị Ninh. Cả hai đều là “người của
công chúng” (celebrity) nên khi làm công chúng thất vọng, họ càng dễ bị
“ném đá”. Có lẽ vấn đề của hai vị này không phải là trình độ mà là thái
độ: Không nên coi thường công chúng! Cần lưu ý dư luận phản ứng hai bài
của bà Ninh không phải là công chúng bình dân, mà hầu hết là trí thức
(cả hai phía). Thái độ phản ứng của họ khác với phản ứng của dân chúng
đã từng đốt các doanh nghiệp Trung Quốc (hay Đài Loan) tại Bình Dương
và Vũng Áng trước đây. Với tâm trạng đầy bức xúc, người ta có thể biến
“Tôn Nữ” thành “Thị Ninh” với một “coup de grace”…
Và những chuyện lạ khác…
Không biết do bức xúc hay vì lý do gì khác mà nhân “ngày báo chí cách
mạng Việt Nam”, tổng biên tập báo Petro Times đã đăng một bài với cái
tít gây sốc, “Nghề phóng viên là phải như con chó ấy” (Nguyễn Như
Phong, Petro Times, 10/6/2016). Ông Phong kết luận, “chó muốn giỏi thì
cũng phải nuôi dạy và phóng viên muốn giỏi thì ngoài năng khiếu trời
cho, cũng phải được dạy dỗ, rèn luyện tử tế. Và chó khôn nhờ chủ, muốn
có phóng viên giỏi cũng phải nhờ chủ”. Không biết đọc xong bài
này có bao nhiêu phóng viên muốn trả thẻ nhà báo?
Trong chương trình truyền hình trực tiếp của VTV2 (tối 11/6/2016) về lễ
trao giải cuộc thi “những tấm gương bình dị mà cao quý” của báo Quân
đội Nhân dân, người ta thấy xuất hiện trên nền phông sân khấu bức tranh
cổ động “học tập trước tác Mao Trạch Đông”. Tuy chưa biết sự cố này là
do vô ý hay cố ý, nhưng nó lập tức lan truyền trên mạng và gây phản ứng
mạnh, do tâm trạng bức xúc của công chúng, như đám cỏ khô dễ bắt lửa.
Cùng ngày 11/6/2016, báo chí “lề phải” và “lề trái” đồng loạt đưa tin
“TBT Nguyễn Phú Trọng đã giao Ủy ban Kiểm tra TƯ chủ trì, phối hợp với
Ban Nội chính TƯ, Ban Tổ chức TƯ, Bộ Công an, Ban Cán sự Đảng bộ Công
thương, bộ Tài chính, Kiểm toán Nhà nước, Ban Thi đua Khen thưởng TƯ,
tỉnh ủy Hậu Giang và Tập đoàn Dầu khí VN khẩn trương kiểm tra, xem xét,
kết luận những nội dung mà báo chí đã nêu đối với ông Trịnh Xuân Thanh,
Phó chủ tịch Hậu Giang”… Những nội dung TBT yêu cầu kiểm tra không chỉ
là việc ông Thanh đi xe Lexus cá nhân biển trắng đổi thành biển xanh mà
còn là quá trình bổ nhiệm ông Thanh… Sau Đại hội Đảng, phải chăng đây
là phát súng khởi đầu cho chiến dịch “đả hổ diệt ruồi” kiểu Việt Nam,
mà điểm dừng hay hệ quả của nó chưa biết trước sẽ ra sao.
Hệ quả không định trước
Một điều nữa cần lưu ý là các cuộc biểu tình tại Hà Nội và Sài Gòn gần
đây cho thấy tầng lớp trung lưu và trí thức (gồm cả quan chức) không
còn ngồi yên hay đứng ngoài cuộc, mà đã bắt đầu tham gia và xuống
đường. Có lẽ vấn đề bảo vệ môi trường và quyền bầu cử - ứng cử của công
dân đã dẫn đến phân hóa xã hội sâu sắc, bao gồm cả các tầng lớp trên.
Không thể dễ dàng chụp mũ nói rằng họ bị thế lực thù địch nào đó xúi
dục. Đàn áp bằng bạo lực là một sai lầm lớn, có thể dẫn đến một bước
ngoặt mới (game changer).
Công chúng nghèo (công nhân và nông dân) có thể không biết hoặc ít sự
lựa chọn, nên dễ chấp nhận và cam chịu số phận. Nhưng tầng lớp trung
lưu và trí thức thì khác. Nếu quá bất bình và bất an, họ có thể bỏ ra
nước ngoài, đem theo tài sản. Con cái họ du học có thể không về nước.
Chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan có lần thốt lên, “lấy ai xây dựng đất
nước đây?” Nhưng chính con cháu hầu hết các quan chức lãnh đạo các cấp
đều ở nước ngoài (nhưng không phải Trung Quốc). Mặc dù họ có thể thân
Tàu hay “chống Mỹ”, nhưng chẳng quan chức nào cho gia đình sang Trung
Quốc cư trú, mà chỉ đi Mỹ, Canada, Australia hoặc Tây Âu…
Thực tế phong trào di cư như “bỏ phiếu bằng chân” (và bằng tiền) đã và
đang âm thầm diễn ra. Theo thống kê, dòng người và dòng tiền từ Việt
Nam (cũng như Trung Quốc) đang ra đi ồ ạt. 64% người giàu Trung Quốc
(có trên 1,6 triệu USD) đã hoặc định di cư ra nước ngoài. Trong 10 năm
qua, 14.000 tỷ USD đã chạy khỏi Trung Quốc (riêng năm 2015 là 1.000 tỷ
USD). Còn Việt Nam thì sao? Năm 2015, riêng loại visa EB-5 (dành cho
các doanh nhân muốn đầu tư và định cư ở Mỹ) đã tăng vọt lên 17.662 suất
(so với 6.418 suất năm 2014). Người ta nói đồng tiền không những “biết
nói” (money talks) mà còn “biết đi” (it walks). Theo tiến sỹ Vũ Quang
Việt, trong 6 năm (2008-2013) 33 tỷ USD đã chạy khỏi Việt Nam bất hợp
pháp…
Hai năm qua xu hướng này càng tăng nhanh, như một nghịch lý đầy bi kịch
của đất nước này. Trong bối cảnh ngân sách quốc gia đang bị thâm hụt và
khủng hoảng thiếu do bội chi ngân sách và nợ công quá nhiều, trong khi
nguồn vay ODA cạn kiệt, thì xu hướng này có thể là một thảm họa. Nhưng
không ai ngăn cản được người dân ra đi khi thực thẩm và nước uống không
an toàn, khi không khí bị ô nhiễm, khi các dòng sông và nước biển bị
nhiễm độc làm tôm cá chết, và các quyền cơ bản của người dân trong hiến
pháp bị tước đoạt.
Đổi mới thể chế hay là chết
Bối cảnh trong nước và quốc tế đang thay đổi, với tam giác
Mỹ-Trung-Việt đang chuyển động, từ khi Việt Nam quyết định ra nhập TPP
sau Đại hội Đảng XII, nhất là sau chuyến thăm Mỹ của TBT Nguyễn Phú
Trong (7/2015) và chuyến thăm Viêt Nam của TT Barack Obama (5/2016) với
triển vọng đối tác chiến lược Viêt-Mỹ. Vấn đề đặt ra hiện nay là muốn
hay không Việt Nam buộc phải đổi mới thể chế và tăng cường hợp tác với
Mỹ, vì sự sống còn của nền kinh tế (nguy cơ vỡ nợ) cũng như an ninh
quốc gia (nguy cơ mất hết chủ quyền biển đảo).
Trong khi đó kinh tế Trung Quốc đang khủng hoảng và suy tàn, có thể suy
sụp nhanh hơn dự kiến. Một dấu hiệu mới là Tỷ phú George Soros đang
“tái xuất giang hồ” sau khi dự đoán Trung Quốc sẽ “hạ cánh cứng” (hard
landing). Thực ra Mỹ không sợ Trung Quốc quá mạnh, mà lại sợ Trung Quốc
khủng hoảng và sụp đổ, vì họ được lợi lộc nhiều hơn là thiệt hại khi
kinh tế Trung Quốc phát triển. Trung Quốc khủng hoảng sẽ đe dọa kinh tế
Mỹ cũng như kinh tế toàn cầu, với “cái bẫy phụ thuộc lẫn nhau”
(economic co-dependency trap). Trong bối cảnh đó, Việt Nam làm gì và đi
về đâu, hay cứ đứng ngẩn ngơ tại ngã ba đường?
14/6/2016
Nguyễn Quang Dy
NGUỒN : Viet-Studies
Các thao tác trên Tài liệu