Liệu có đáng lo ngại
về độ tin cậy
của thống kê Việt Nam?

Vũ Quang Việt

Theo báo Lao Động số 200 ngày 28/8/2007, Thủ tướng đã quyết định giao cho Bộ trưởng quyền ký quyết định nhân sự cấp Tổng cục trưởng (TCT), là cấp tương đương hoặc thấp hơn cấp Thứ trưởng. Mới đây, Tổng cục Thống kê đã được giao về Bộ Kế hoạch Đầu tư. Trước đây Tổng cục Thống kê đã được đặt trực tiếp trong Văn phòng Chính phủ và TCT do Thủ tướng bổ nhiệm. Điều mới thay đổi này là nguyên tắc quản lý được các nước tuân thủ, nhưng tất nhiên là có ngoại trừ với một số ngành. Liệu nguyên tắc này khi áp dụng cho ngành thống kê có đưa thống kê đến chỗ thiếu tin cậy không?

Thống kê ở bất cứ nước nào, dù được đặt ở vị trị nào trong hệ thống chính quyền, thì như Liên Hợp quốc khuyến nghị, vai trò khách quan của lãnh đạo thống kê và tính chuyên nghiệp của ngành cần được luật pháp bảo vệ. Thế nhưng đây chỉ là điều tối thiểu, bởi vì nó cần có sự độc lập và ngân sách để thực hiện những gì mà chính phủ và nhân dân - thông qua quốc hội - cần.

Thống kê được sử dụng cho nhiều mục tiêu: theo dõi đo lường nhiều mặt của đời sống xã hội từ phát triển dân số, thành quả hoạt động sản xuất, thu nhập của các tầng lớp nhân dân, v.v. Số liệu được dùng không những vào mục đích theo dõi, phân tích tình hình và đánh giá thành quả mà còn dùng ở nhiều nước vào việc phân phối ghế quốc hội cho các địa phương (dựa vào dân số), chi ngân sách cho giáo dục (dựa vào số học sinh và thu nhập của khu vực), v.v.. Việc gian dối thống kê là điều có thể xảy ra nếu như không có luật pháp bảo vệ.

Ở châu Âu hiện nay, Ủy ban Thống kê châu Âu (Eurostat) có quyền và thường xuyên kiểm kê các cơ quan thống kê các nước thành viên. Mới đây (năm 2002), Hy Lạp bị bắt phải làm lại thống kê khi bị Eurostat kiểm kê và khám phá là đã giả dối trong thống kê nhằm giảm tỷ lệ thiếu hụt ngân sách trên GDP để được vào Liên Hiệp châu Âu năm 2000. Ở Mỹ, Giám đốc Thống kê (Director of US Census) tương đương với cấp Tổng cục trưởng, theo Luật tổ chức nhà nước Mỹ (US Code), phải do Tổng thống bổ nhiệm với sự cố vấn và đồng ý của Thượng viện (The Bureau shall be headed by a Director of the Census, appointed by the President, by and with the advice and consent of the Senate). Trung Quốc có tổ chức như ta hiện nay, tức là TCT ở cấp thứ trưởng, nhưng đang phải cố gắng xây dựng tín nhiệm vì sự giả dối về thống kê trước đây đã bị giới chuyên gia thế giới bắt quả tang khi tốc độ kinh tế của cả nước thấp hơn tốc độ phát triển các tỉnh cộng lại. Thông tin về nợ xấu cũng là thông tin mà hầu hết giới chuyên gia trên thế giới không coi là đáng tin cậy.

Khi một ngành có trách nhiệm đo lường tình hình phát triển kinh tế xã hội, và qua đó đo lường chính khả năng lãnh đạo kinh tế của một chính quyền, bị đặt ở cấp quá thấp thì dù có được luật pháp tiếp tục bảo vệ về tính chuyên nghiệp, cơ quan đó vẫn có thể bị “thiếu” ngân sách khi cấp cao muốn tạo áp lực và người đứng đầu ngành thống kê chắc cũng phải “đắn đo” khi công bố số liệu thống kê. Ngoài ra, thiếu tính độc lập, ngân sách do đó phụ thuộc, thì việc bảo đảm có ngân sách để tiến hành những điều tra cần thiết về tình hình xã hội cũng sẽ rất khó khăn.

Cho đến ngày nay, không ít tổ chức quốc tế vẫn coi thống kê Việt Nam là thiếu tin cậy. Điều này tất có ảnh hưởng quan trọng hơn nhiều khi tình hình khủng hoảng xảy ra. Do đó việc bảo vệ vai trò độc lập và tính chuyên nghiệp của ngành thống kê là quan trọng hơn bao giờ hết. Quyết định vừa qua sẽ làm cho giới chuyên môn quan ngại.

Vũ Quang Việt