Việt Nam cần thoát khỏi ngã ba đường
Việt Nam cần thoát khỏi ngã ba đường
Nguyễn Quang Dy
Năm 2014, sự kiện dàn khoan HD-981 đã làm cả nước bị sốc, xô đẩy Biển Đông vào “khủng hoảng lần đầu” và thúc đẩy Việt Nam phải “đổi mới vòng hai” để thoát khỏi ngã ba đường. Nhưng 5 năm sau, Biển Đông lại “khủng hoảng lần hai”, trong khi Việt Nam vẫn chưa “đổi mới vòng hai”. Nói cách khác, Việt Nam vẫn chưa thoát khỏi ngã ba đường. Nay đã đến lúc Việt Nam phải điều chỉnh chiến lược và cải tổ thể chế trước khi quá muộn.
Tư bản thân hữu
Đối với những xã hội chuyển đổi (transitional
society) như Việt Nam và Trung Quốc, khi “định hướng XHCN” (socialist orientation) đã trở thành
ảo tưởng, thì “Chủ nghĩa Tư bản Thân hữu” trỗi dậy thành hiện thực. Hệ
quả là tham nhũng tràn lan, khoảng cách thu nhập tăng cao, mâu thuẫn xã
hội càng lớn, như Minxin Pei đề cập trong cuốn China’s Crony
Capitalism: the Dynamics of Regime Decay (Minxin Pei, Harvard
University Press, 2016).
Khi quyền lực không được kiểm soát thì các nhóm lợi ích (doanh nghiệp)
sẽ câu kết với các quan chức biến chất (trong chính quyền) thành thế
lực thân hữu, độc quyền trục lợi làm tham nhũng trở thành quốc nạn vì “quyền lực tuyệt đối thì tham nhũng tuyệt
đối” (Lord Acton). Vì vậy, để kiểm soát quyền lực, nhằm giữ chế
độ khỏi suy xụp trước phản ứng ngày càng mạnh của nhân dân, người ta
buộc phải chống tham nhũng (hay “đốt lò”).
Gần đây, báo Phụ Nữ thành phố
vừa đăng loạt bài điều tra gây sốc (Sun
Group, Địa Ngục Tự và ma trận chiếm lĩnh rừng quốc gia Tam Đảo, Phụ Nữ, 23/9/2019 – xin bạn đọc xem
cả chùm 11 bài được trình bày hệ thống trên BVN : http://www.boxitvn.net/bai/65601
hoặc ở
đây). Có thể nói, đây là phần nổi của tảng băng chìm về chủ nghĩa
tư bản thân hữu tại Việt Nam. Sự kiện này làm người ta nhớ lại thời kỳ
“đổi mới vòng một” (sau 1986), khi báo Tuổi
Trẻ trở thành ngọn cờ đầu của báo chí cách mạng, với các phóng
sự điều tra dũng cảm “nhìn thẳng vào
sự thật”, theo các khẩu hiệu đổi mới như “hãy tự cứu mình trước khi trời cứu”
và “đổi mới hay là chết”.
Phải chăng lịch sử đang lặp lại, và báo Phụ Nữ đang làm vai trò như báo Tuổi Trẻ trước đây, góp phần thúc
đẩy “đổi mới vòng hai”, chống tham nhũng và kiểm soát quyền lực của các
nhóm lợi ích thân hữu đang lũng đoạn thể chế để trục lợi, xô đẩy đất
nước vào “màn chót” của bi kịch quốc gia. Nhưng đây là một công việc
rất khó khăn và đầy nguy hiểm vì các thế lực thân hữu rất mạnh, sẽ tìm
mọi cách chống lại quyết liệt. Vì vậy, Quy định 205-QĐ/TW ngày
24/9/2019 về kiểm soát quyền lực là một chủ trương lớn đòi hỏi cả nước
vào cuộc.
Tại các thành phố lớn (như Hà Nội và Sài Gòn) các nhóm lợi ích đua nhau
chiếm “đất vàng, đất bạc” làm dự án bất động sản quá nhiều, mà không
đầu tư để cải tạo hạ tầng, nên thành phố ngày càng quá tải. Xe quá
nhiều và đường ngày càng xấu nên giao thông ách tắc, không khí ô nhiễm
nặng, tai nạn giao thông ngày càng nhiều, tỷ lệ tử vong do giao thông
nay còn nhiều hơn thời chiến do bom đạn. Đường phố thường bị đào bới và
san lấp cẩu thả, xuống cấp nhanh nên mấp mô như đường nông thôn, với
những nắp cống tụt xuống như những cái bẫy rất nguy hiểm. Mỗi khi ra
đường, người dân phải cảnh giác như “thập diện mai phục”.
Nước ta “rừng vàng, biển bạc”. Nhưng “rừng vàng” đang bị hủy hoại vì
các dự án bất động sản (kể cả các vườn quốc gia cần được bảo tồn), và
“biển bạc” bị nhiễm độc vì các dự án lớn gây ô nhiễm môi trường (như
Formosa) hay bị ngoại xâm lấn chiếm (như bãi Tư Chính). Đất nước giầu
mạnh là nhờ cộng đồng doanh nghiệp lớn mạnh, vì vậy phải ủng hộ các
doanh nghiệp làm giàu chính đáng. Nhưng tại Việt Nam có một nghịch lý
đáng buồn là các doanh nghiệp thân hữu càng lớn mạnh thì người dân càng
nghèo và đất nước càng tụt hậu.
Nghịch lý Việt Nam
Đó không phải là mô hình XHCN tươi đẹp mà người ta ảo tưởng, cũng không
phải là mô hình TBCN tiến bộ mà người ta kỳ vọng. Đó là chủ nghĩa tư
bản thân hữu (bên trong) được khoác cái áo choàng XHCN (bên ngoài) như
một nghịch lý. Nói cách khác, đó là mô hình “không chịu phát triển” vì không
giống ai, là hệ quả tất yếu của thể chế độc quyền, để các nhóm lợi ích
thân hữu thao túng quyền lực, tham nhũng trục lợi không thể kiểm soát.
Các tập đoàn nhà nước (hay “quả đấm thép”) là trụ cột cho định hướng
XHCN, nay hầu hết đã suy sụp và tan chảy thành các đống đổ nát. Nhiều
lãnh đạo của nghành dầu khí (PVN) hay ngành đóng tàu (Vinashin) và vận
tải biển (Vinalines) hay ngành bưu chính viễn thông (như Mobiphone) đã
bị kỷ luật (hay “bỏ vào lò”) sau nhiều năm thao túng, làm thất thoát và
cạn kiệt tài nguyên quốc gia, vì tranh thủ trục lợi hay thiếu năng lực
quản trị.
Riêng ngành dầu khí (PVN) sau mấy thập kỷ làm mưa làm gió, khai thác
gần cạn kiệt dầu khí tại Biển Đông, và làm thất thoát lớn tài sản quốc
gia, một số lãnh đạo PVN (như Đinh La Thăng) đã bị tù tội. Tuy PVN có
vai trò đầu tàu trong “Chiến lược
Phát triển Bền vũng Kinh tế Biển” (Nghị quyết 36-NQ/TW 2018)
nhưng nay dường như đã bị vô hiệu hóa, và bị các bộ ngành khác lấn át
nên không thể quyết đoán những vấn đề lớn và cấp bách như Cá Voi Xanh.
Nếu tin đồn ExxonMobil định rút khỏi dự án Cá Voi Xanh là thật, dù lý
do thực sự là gì thì kết cục xấu như nhau, với hệ lụy khó lường, như
một nghịch lý. Các chuyên gia (như Bill Hayton) cho rằng nguyên nhân
chính là chưa thỏa thuận được giá cả, và thủ tục xét duyệt chậm làm đối
tác nản lòng, chứ không phải do sức ép của Trung Quốc, vì Cá Voi Xanh
(lô 118) nằm ngoài “đường chín đoạn”, và Trung Quốc khó bắt nạt
ExxonMobil như Repsol.
Một số chuyên gia khác cho rằng ExxonMobil sốt ruột, muốn gây sức ép để
thúc đẩy dự án nhân chuyến thăm Mỹ sắp tới của Tổng Bí thư - Chủ tịch
Nước Nguyễn Phú Trọng (dự kiến vào cuối tháng 10/2019). Tuy tin đồn này
có thể đúng hay sai, nhưng thủ tục xét duyệt thường rất chậm, đàm phán
giá cả thường kéo dài, nên không theo tiến độ dự án, làm đối tác nản
lòng muốn rút. Nếu đúng vậy thì đây là một nghịch lý vì người ta “thấy
cây mà không thấy rừng” , hoặc “tự bắn vào chân mình” khi đang cần
thoát hiểm.
Đấy là chưa nói đến khả năng có những khuất tất trong “cơ chế thị
trường” với những điều kiện “bất thành văn”, và không loại trừ bàn tay
vô hình của Bắc Kinh thao túng. Việt Nam càng thiệt hại bao nhiêu thì
Trung Quốc càng đắc lợi bấy nhiêu. Như một định mệnh, Việt Nam vừa phải
chống ngoại xâm, vừa phải chống nội gián. Dù chuyến thăm Mỹ của TBT-CTN
Nguyễn Phú Trọng có bị hoãn vì lý do nào đó, thì Nghi quyết 50-NQ/TW
ngày 20/8/2019 là một chỉ dấu quan trọng về định hướng chiến lược của
Việt Nam trong giai đoạn tới.
Mấy nguy cơ lớn
Thế kỷ 21 là thời kỳ “hậu sự thật” (post
truth) với nhiều thách thức mới như Harari đã cảnh báo trong
cuốn 21 bài học
cho thế kỷ 21 (Yuval Noah Harari, Spiegel & Grau, 2018).
Loài người đang đứng trước những thách thức sống còn, khi không gian
sinh tồn đang bị đe dọa bởi thiên tai (do biến đổi khí hậu) và nhân họa
(do chính con người gây ra). Tài nguyên thiên nhiên là “rừng vàng biển
bạc” đang bị khai thác đến cạn kiệt do lòng tham vô đáy.
Bài diễn văn về bảo vệ môi trường của cô bé Thụy Điển 16 tuổi Greta
Thunberg tại Liên Hiệp Quốc gây chấn động, là “phần nổi của tảng băng
chìm”, đang được hàng triệu người hưởng ứng. Hiện tượng Greta Thunberg
(về môi trường) hay Joshua Wong (về dân quyền) phản ánh sự chuyển đổi
của quyền lực (power shift) trong đó thể chế quyền lực cũ đang bị thách
thức bởi các nhân tố mới có thể làm đảo lộn cán cân quyền lực như
“micro powers” mà Moises Naim đã đề cập trong cuốn The End of Power
(Moises Naim, Basic Books, 2013).
Việt Nam đang đứng trước mấy nguy cơ lớn đối với không gian sinh tồn
của mình ngoài Biển Đông, khi chủ quyền và các mỏ dầu khí lớn gần Bãi
Tư Chính và Cá Voi Xanh đang bị đe dọa. Trong khi đó, những nguy cơ
khác như đám mây đen đang hình thành tại phía Tây Nam, như căn cứ hải
quân Ream ở Koh Kong (cách Phú Quốc gần 40km) và căn cứ quân sự khổng
lồ bên kia biên giới Việt-Trung (rộng 20 ha, cách biên giới có 10 km).
Nguy cơ lớn không chỉ đến từ bên ngoài mà còn tiềm ẩn từ bên trong các
“đặc khu” (như Vân Đồn, Phú Quốc, Vân Phong), hay đường cao tốc
Bắc-Nam. Nguy cơ lớn còn nằm trong cơ cấu nền kinh tế và thể chế với
các lỗ hổng an ninh, đang đe dọa không gian sinh tồn của Việt Nam. Nếu
không cải tổ thể chế kịp thời, đất nước không bị mất vào tay ngoại
bang, thì cũng dễ rơi vào tay các thế lực thân hữu đang thao túng thể
chế làm công cụ trục lợi.
Việt Nam như một đoàn tàu đang bị thế lực thân hữu khống chế, chạy theo
hướng khác. Bài học về vụ AVG chứng tỏ người ta có thể làm bất cứ điều
gì vì lợi ích riêng. Vì vậy, để triển khai Nghi quyết 50-NQ/TW và Quy
định 205-QĐ/TW, báo Phụ Nữ
đang đi đầu trong cuộc chiến chống các thế lực thân hữu. Đã đến lúc
người Việt cần vượt qua định kiến, để tập hợp lại thành sức mạnh mới,
góp phần cải tổ thể chế đã lỗi thời và thoát khỏi ngã ba đường, trong
đó “dân chủ hóa là con đường nhất
định phải tiếp tục tiến lên” như ông Vũ Ngọc Hoàng đã kết luận
trong bài Trao
đổi nhanh về chuyện Biển Đông (Viet-studies, 8/9/2019).
03/10/2019
Nguyễn Quang Dy
NGUỒN : Bauxite Việt Nam, 4.10.2019
Các thao tác trên Tài liệu