VŨ KHÚC LỤC CÚNG HOA ĐĂNG
TRÊN SÂN KHẤU UNESCO

Bài và ảnh Võ Quang Yến (*)

Để kỷ niệm 40 năm bang giao Pháp Việt (1973-2013), sau năm Việt Pháp 2013, đến lượt năm Pháp Việt khai mạc hôm 14.02.2014 tại Nhà hát Châtelet ở Paris qua đêm văn nghệ Hoa sen. Trong số những đoàn Việt Nam được mời qua biểu diễn, có Đoàn múa Cung đình Huế với tiết mục Lục cúng hoa đăng. Đoàn nầy còn biểu diễn tối 15.02 ở trụ sở UNESCO, ngày 16.02 ở Nhà hát Villeurbanne. Tuy không phải lần đầu tiên ra mắt ở Pháp, Đoàn múa cung đình Huế cùng tiết mục Lục cúng hoa đăng còn rất xa lạ với khán giả, Việt hay Pháp.

Lục cúng hoa đăng, còn gọi tắt Lục cúng, một điệu múa có từ thời thượng cổ, do các vị sư Ấn Độ du nhập vào nước ta. Hằng năm khi vụ mùa được bội thu, tại các nơi thờ Phật Tứ Pháp, trong những lúc tổ chức các lễ lớn ở chùa thường có biểu diễn vũ khúc này để dâng hương, hoa, đèn, trà, quả, thực lên Tam Bảo. Đến nay, chưa thấy tài liệu nào ghi lại vũ khúc Lục cúng được truyền bá rộng rãi, đã nam tiến vào xứ Đàng Trong và kinh đô Phú Xuân thế nào. Các vị tăng am tường và đã từng trình diễn về vũ khúc này hiện còn sống tại cố đô Huế cũng chỉ biết vũ khúc Lục cúng là do chư Tổ truyền lại. Tuy nhiên, trong các thế hệ Thầy Tổ của Phật giáo xứ Huế còn có nhiều vị rất giỏi và điêu luyện về vũ khúc này. Tác phẩm “Những đại lễ và vũ khúc của vua chúa Việt Nam” cho biết đến đời Minh Mạng (1820 - 1840), vua hạ lệnh cho viện Hàn Lâm học tập, tiếp nhận và sửa lại vũ khúc. Cái tên Lục cúng hoa đăng chính thức có từ thời ấy. Như vậy, Lục cúng hoa đăng từ tính chất vốn có của nó là một loại hình âm nhạc tôn giáo đã được tiếp thu và cải biên thành một loại hình âm nhạc cung đình. Ngoài nhiệm vụ cúng dường, truyền giáo, Lục cúng còn có chức năng giải trí, thẩm mỹ.Trong suốt lịch sử tồn tại của nó, Lục cúng luôn được thay đổi, bồi đắp và phát triển đến đỉnh cao nghệ thuật

Như tên gọi, nội dung vũ khúc gồm có sáu phần tượng trưng cho sáu lần cúng dường chư Phật là mục đích của Lục cúng. Trước hết là tưởng nhớ ân sâu hóa độ của đức Phật và qua đó là thực hành hạnh phụng sự chúng sanh, truyền bá chánh pháp. Các lễ vật là hương, hoa, đèn, trà, quả và oản. Mỗi phần có một kiểu bước khác nhau : khi múa, hai vị tăng mặc áo cà sa vàng, đầu đội mũ thất phật, chỉ cử động cổ hai bàn tay để kiết ấn, xả ấn, hai bàn chân khẽ rê đi, dàn ra theo hình chữ nhật (lúc dâng hương), hình liên hoa bốn cánh (lúc dâng hoa) hình chữ á (lúc dâng đăng), hình chữ thuỷ (lúc dâng trà), hình chữ vạn (lúc dâng quả) và hình chữ điền (lúc dâng thực). Mỗi phần có một khúc nhạc khác nhau, lời Hán Việt, toàn bộ mang âm hưởng điệu tán trong âm nhạc Phật giáo : tán hoa đăng, tán hương phù, tán hoa quả, tán trí đăng, tán phật điện, tán khế thủ, khúc nào cũng bắt đầu bằng một câu khởi xướng và vũ sinh vừa múa vừa hát. Vì là dâng cúng Phật, cách hát phải ngân nga, trầm bổng, điệu múa phải dịu dàng, khoan thai. Sau nầy, có khi các vị tăng không múa mà lại cho bốn hoặc tám em nhỏ hoá trang làm Kim Đồng - Ngọc Nữ múa thay. Các em này đầu đội mũ trang kim, mặc áo màu, chân có bít tất trắng, chỗ trên hai khuỷu tay có vắt một mảnh lụa màu vàng lạt. Ứng với sáu lần múa có sáu khúc hát, điệu hát ngân nga, du dương, trầm tĩnh. Dứt mỗi khúc hát, nhạc công gõ vào não bạt và đánh trống đổ hồi.

Về trang phục, trên vai áo của các vũ sinh có năm tua vải, tương trưng cho ngũ hành : kim, mộc, thủy, hỏa, thổ. Họ mặc áo mã tiền, trong áo lót màu lục, xiêm trường, quần giáp, giải quần màu hồng, chàn quấn xà cạp, mang tất trắng, đầu đội mũ vàng tượng trưng cho nhụy sen. Ở Huế từ thời vua Minh Mạng trở về sau, đội múa có 16, 32, 48, hay 64 vũ sinh, đội mũ hoa sen, thắt dây kết bông, trong mặc áo lót màu lục, tay đính vỏ lừa, ngoài mặc áo mã tiên, xiêm dài, quần giáp, giải quần màu hồng, chân quấn xà cạp, bít tất trắng. Mỗi vũ sinh cầm trên hai tay cây đèn hình hoa sen biểu hiện sự thanh cao, tinh khiết và cũng là nơi đức Phật tọa thiền, vừa múa vừa hát. Đó là điểm độc đáo, đẹp mắt của điệu múa vì trong suốt thời gian biểu diễn những ngọn đèn luôn tỏa sáng lung linh gây ra một cảnh tượng huyền ảo. Ngoài ra, điệu múa còn được dàn dựng công phu, đầy tính sáng tạo, lắm khi khéo léo như trong tiết mục chồng người. Trong cảnh Cổ la liệt chẳng hạn, ba nam vũ sinh dàn hàng ngang gác tay lên vai nhau và dang tay ở hai đầu hàng ngang ; người đứng giữa làm trụ cõng người thứ tư lên vai, hai người thứ năm và thứ sáu ngồi trên những cánh tay gác lên vai của những người đứng dưới. Trong cảnh Cổ giá hoàng, người thứ tư đứng thẳng trên vai người đứng giữa làm trụ. Còn trong cảnh Cổ tướng hào, ba người đứng thành hàng ngang và ba người khác đứng trên vai ba người nầy…

Lục cúng là một đàn trong bộ ba của nghi thức Chạy đàn : Lục cúng - Khai tịch - Bạt độ. Môi trường diễn xướng của Lục cúng hoa đăng trong Phật giáo và trong cung đình có sự khác nhau. Trong khi Lục cúng ở cung đình thường chỉ được trình diễn trong các ngày lễ Thánh thọ (sinh nhật Hoàng Thái Hậu), Tiên thọ (sinh nhật Hoàng Thái Phi), Vạn thọ (sinh nhật vua), Thiên Xuân (sinh nhật Hoàng Thái Tử)... và lễ Cúng Mụ, thì trong Phật giáo vũ khúc này chỉ được trình diễn trong những hoàn cảnh đặc biệt như lễ Lạc thành, An vị hay Lễ hội, Vía Phật nếu có tổ chức Giải oan Bạt độ, Trai đàn Chẩn tế. Khai tịch - Bạt độ được diễn trong đêm tổ chức đàn Bạt độ với ý nghĩa nguyện cầu cho những người đã khuất giải thoát oan khiên. Lục cúng được diễn trong đêm có tổ chức đàn Chẩn tế với ý nghĩa hoàn mỹ, vui mừng, chúc mọi người còn sống được thái bình, hạnh phúc, an lạc. Khi Lục cúng đang còn thịnh hành cách đây mấy chục năm, thường chỉ 10, 12 hoặc 20 vị tăng trình diễn ở các đàn tràng, hoá trang làm chư tiên. Đại để cách phục sức ở nhà chùa cũng giống như trong nhã nhạc cung đình đã duy trì. Nhưng áo mã tiên được mặc kèm xà phu mặc rồng (xà cạp chỉ được mang kèm với áo bá nạp biểu diễn trong đàn Khai tịch và Bạt độ). Mọi người đều cầm lam ba (đèn hoa sen), riêng hai vị thủ (hai người đứng trước có vai trò ra hiệu lệnh, dẫn đường) thì có khi cầm não bạt (xập xoã) bằng đồng để ra hiệu lệnh. Mọi người đều vừa múa vừa tán. Các động tác ký vạn thọ là động tác một chân bước lùi một bước, chân còn lại gập xuống, hai tay một cao một thấp đưa đèn lên trong tư thế chào. Động tác này thường kèm theo động tác xoay tròn cả người hai vòng ngược - xuôi. Thuật ngữ Lục cúng gọi là làm bông (hai mặt phải trái), chạy đàn song lục (nghĩa là cặp sáu bởi vì ngày xưa 12 người trình diễn). Khi chia hai hàng thì mỗi hàng có sáu người, xếp song song với nhau cho nên gọi là song lục), đôn bình, nâng hoa v.v. ... có khi nhanh khi chậm nhưng đều rập ràng, uyển chuyển, hoa mỹ mang tính nghệ thuật cao.

Phụ hoạ theo các bài tán và các điệu múa, điệu vấn, điệu chạy, điệu nhảy là một dàn nhạc giao hưởng gồm có tang, mõ, trống, kèn, đàn, sênh, phách... Thời gian trình diễn thường vào ban đêm, kéo dài từ một đến hai tiếng đồng hồ. Địa điểm diễn xướng chính là nơi đã được thiết trí sẵn cho đàn Bạt độ, Chẩn tế Lục cúng là một loại hình nghệ thuật kết hợp nhuần nhuyễn giữa âm nhạc và vũ đạo. Nội dung cụ thể và sinh động của nó chỉ được truyền đạt trọn vẹn qua sự trình diễn sinh động trong một môi trường cụ thể, phù hợp. Lục cúng của nhã nhạc cung đình Huế hiện chỉ có sáu khúc hát : Đăng hoa, Hương phù, Hoa quả, Trí đăng, Phật điện, Khể thủ và Tam tự quy. Biểu trưng của sáu khúc hát là sáu lễ phẩm : hoa, hương, đăng, trà, quả, nhạc. Trong quá trình tiếp nhận có thêm bớt, về sau lại bổ sung thêm bài La liệt. So với Lục cúng của nhã nhạc cung đình Huế, Lục cúng trong Phật giáo vẫn còn bảo lưu được sự phong phú về hình thức, sự đa dạng về nội dung. Đặc biệt, chức năng, tính chất, môi trường diễn xướng và mục đích của nó vẫn còn giữ gìn trọn vẹn. Trong khi nhã nhạc cung đình Huế do môi trường diễn xướng không còn giữ nguyên như thời phong kiến cho nên Lục cúng của cung đình đã không còn bảo lưu được chức năng nghi lễ của nó.

Công việc phục hồi hiện tại cũng chỉ đạt đến 60%. Hơn nữa, do mục đích giới thiệu, du lịch là chủ yếu, vì vậy vũ khúc này chưa bao giờ được trình diễn có tính bài bản trọn vẹn. Trong khi ấy công việc phục hồi vũ khúc Lục cúng này trong Phật giáo mặc dầu đã đạt được những thành quả rõ ràng song vẫn còn tồn tại nhiều khó khăn về nhân sự, tài chính, sự tập luyện bền bỉ. Hiện nay, múa cung đình đang được trình diễn thường xuyên tại nhà Duyệt thị đường trong Thành nội và Minh khiêm đường ở Khiêm lăng, để phục vụ khách du lịch trong nước và quốc tế. Trong các buổi trình diễn ở Paris, vũ sinh chỉ giới hạn lại số tối thiểu nhưng bản chất điệu múa vẫn được diễn tả trọn vẹn. Một sáng kiến tích cực cho chiếu lên phông sân khấu những hình ảnh xứ Huế làm tăng thêm ấn tượng những màn múa, nhắc nhở quê hương cho những ai đã từng đi qua đất nước Hương Bình. Dù biểu diễn với một phong cách mới, cận đại hơn, trong điệu Lục cúng hoa đăng cũng như trong các điệu múa khác tối đêm Hoa Sen, những nghệ sĩ trẻ, đẹp đã tỏ ra tha thiết với nghệ thuật múa nói chung, múa cung đình Huế nói riêng. Khi tìm về truyền thống dân tộc, bản sắc văn hóa cội nguồn, các nghệ nhân cũng như những nhà trách nhiệm đã đóng góp tích cực vào cuộc bảo tồn một di sản văn hóa trong kho tàng nghệ thuật Việt Nam và viết vào lịch sử nhạc múa nước nhà những trang sử quí giá.

Thành Xô mùa xuân 2014

V.Q.Y.

(*) ảnh chụp hai tối 14 và 15.02.2014 ở Nhà hát Châtelet và Trụ sở UNESCO tại Paris

Tài liệu tham khảo

- Lê Tấn Quỳnh, Một cánh của ra thế giới, Việt Báo 21.07.2007

- Việt Liên – L.Hạnh, Hôi sinh vũ khúc cung đình Huế, Đại Đoàn Kết 21.04.2008

- Huệ Thiện, Múa Lục cúng hoa đăng, một loại âm nhạc đặc sắc của Phật gìáo xứ Huế, Chùa Khuông Việt, 03.12.09. Nhiều đoạn trong bài nầy đã được trích dẫn.

- Trần Văn Khê, Giá trị của nhạc cung đình Huế, Tạp chí Sông Hương, 29.06.2009

- Trọng Bình, Múa cung đình Huế - Một giá trị nghệ thuật, Nhà hát Nghệ thuật Truyền thống Cung đình nhanhac.com.vn