Jean CHESNEAUX

(1922-2007)

Nhà sử học Pháp Jean Chesneaux đã từ trần ngày 23.7.2007 tại tư gia (Boulevard de l'Hôpital, Paris 5), thọ 85 tuổi. 

Giáo sư "ưu tú" Trường đại học Denis-Diderot (Paris VII), Jean Chesneaux  là chuyên gia về lịch sử châu Á thế kỉ XIX và XX, trước hết là Trung Quốc, là nơi ông sang nghiên cứu từ năm 1948 (công trình chính : Hội kín ở Trung Quốc, Phong trào nông dân Trung Quốc 1840-1949, Phong trào công nhân Trung Quốc từ 1919 đến 1927, Tôn Dật Tiên). Trên đường từ Trung Quốc về Pháp năm 1949, ông ghé Sài Gòn, và thông qua nhóm Câu lạc bộ Văn hoá Mác-xít của những trí thức tiến bộ người Pháp, Jean Chesneaux tiếp xúc với Kháng chiến Việt Nam và từ đó, kiên trì ủng hộ cuộc đấu tranh giành độc lập và thống nhất của Việt Nam. Ông là tác giả Tây phương đầu tiên viết về lịch sử dân tộc Việt Nam : cuốn Contribution à l'histoire de la nation vietnamienne (Góp phần nghiên cứu lịch sử dân tộc Việt Nam, Ed. Sociales) ra đời cùng năm 1955 với cuốn L'histoire du Vietnam của Lê Thành Khôi (Ed. de Minuit). Hai tác phẩm này trong suốt hai thập niên ở phương Tây sẽ là sách nhập môn về Việt Nam của mấy thế hệ những người nghiên cứu về Việt Nam, hay rộng hơn, những người quan tâm tới vấn đề Việt Nam.

Tại trường Paris VII (Jussieu), cũng với "ba nhà ngự lâm pháo thủ" của giới sử học Pháp chuyên về Việt Nam là Georges Boudarel, Pierre Brocheux và Daniel Hémery, Jean Chesneaux là con chim đầu đàn, đào tạo cả một thế hệ nghiên cứu sinh về Việt học.

Xuất thân từ môi trường trí thức và Công giáo, Jean Chesneaux sớm tham gia hàng ngũ Đảng Cộng sản Pháp. Năm 1969, ông ra khỏi đảng và  trở thành một trong những người ủng hộ mạnh mẽ cái gọi là "đại cách mạng văn hoá vô sản", tưởng lầm đây là một cuộc cách mạng thực sự, xuất phát từ quần chúng. Trong sự chọn lựa này, có lẽ nhà sử học đã nhường bước trước "kẻ lãng du". Chesneaux vốn ưa thích "lãng du". Lãng du trong thời gian : « tư duy quá khứ một cách 'lịch sử tính' để tư duy hiện tại một cách 'lịch sử tính' » là phương châm ông suốt đời theo đuổi. Lãng du trong không gian : ông rất mê Jules Verne, đã viết cả một cuốn sách về nhà văn này (Jules Verne, un regard sur le monde, Bayard, 2001).

Ra khỏi mê cung của chủ nghĩa Mao, Jean Chesneaux dấn thân vào phong trào bảo vệ sinh thái, gắn liền quan tâm về sinh thái với phong trào xã hội. Trong nhiều năm, ông là chủ tịch phong trào Greenpeace-Pháp và cho đến những ngày cuối đời, ông hoạt động tích cực trong phong trào Attac, chủ trương "toàn cầu hoá kiểu khác" (altermondialisation). Đồng thời, ông tích cực ủng hộ phong trào đòi độc lập của người Kanak ở Tân Đảo.

"Mối tình đầu" của Jean Chesneaux trước sau vẫn là Việt Nam : ông đã ủng hộ hai cuộc kháng chiến của Việt Nam từ đầu đến cuối. Như nhiều mối tình, nó cũng mang nặng, trong nhiều năm, một vết thương thầm lặng. Năm 1972, trong cuốn sách Le Vietnam (nhà xuất bản Maspéro), Chesneaux nói tới « tính lưỡng cực » (bipolarité) trong quá trình hình thành và bản sắc dân tộc : giữa lúc "dầu sôi lửa bỏng" (năm 1972 là năm của "trận cuối cùng" với "mùa hè đỏ lửa" và cuộc ném bom Noel 72), việc một người, dù là bạn, lại là bạn lâu năm, nói tới "bắc nam lưỡng cực" tất nhiên gây ra phản ứng "nhạy cảm" từ giới sử học Việt Nam. Bài trả lời hoà nhã nhưng sắc bén của giáo sư Trần Văn Giàu, trong bầu không khí hiểu lầm và suy diễn từ cả hai phía, dường như đã bị Jean Chesneaux "đọc" như một lời tẩy chay. Phải tới gần đây, chuyến đi thăm Việt Nam của Chesneaux và sự tiếp đón nồng hậu của Hội sử học Việt Nam mới đánh tan những ngộ nhận.

Diễn Đàn xin thành thực chia buồn với Jean-Marie và Ana Chesneaux, Olivier Chesneaux, Mady Mantelin và toàn thể tang quyến. 

(Đám tang Jean Chesneaux đã cử hành trong vòng quyến thuộc. Gia đình, phong trào ATTAC và bạn bè sẽ tổ chức một ngày tưởng niệm Jean Chesneaux trong tháng 9.2007)

Nguyễn Ngọc Giao