Giá trị sử dụng của hàng hoá
trong học thuyết kinh tế của Marx

Đối thoại giữa hai người thành tâm
tìm hiểu một khái niệm lôi thôi

Phan Huy Đường

Bạn bảo ta :

Tôi muốn đọc những gì anh viết từ sau khi đọc Tư Duy Tự Do xuất bản ở Việt Nam và Nàng tiên kinh tế thị trường trong mục Một hành trình tư duy. Dù thế nào, Lang thang chữ nghĩa vẫn quá đặc biệt, ít nhất đối với tôi.

Tôi đọc Tư Duy Tự Do đến lần thứ 3. Nhưng đôi phần là đọc lấy chữ vì còn có chỗ nó làm tôi lẫn lộn. Lúc đọc thì lẫn lộn mà đọc xong thì thắc mắc. Anh nói đúng : phần ban đầu còn dành cho tú tài được (trong sáng và tinh tế một cách bất ngờ). Nhưng các phần sau không dễ đọc. Thật thế. Đặc biệt là phần Một nhân sinh quan mới.

Trong chương này, đoạn nói về cách nhìn đối với ba quy luật biện chứng khá khó hiểu khi tôi còn quen với việc thừa nhận thế giới khách quan một cách máy móc. Lần đầu đọc đến, tôi quăng quyển sách xuống bực bội. Cho đến lúc hiểu ra. Rồi lại đọc.

Nhưng đến phần giá trị sử dụng thì quá đau đầu với tôi. Trong quyển IV phần phụ lục Marx viết (phần in đậm tôi nhấn mạnh):

A/ “Ngoài công nghiệp khai thác, nông nghiệp và công nghiệp chế biến ra, thì còn một lĩnh vực sản xuất vật chất thứ tư nữa… Đó là ngành công nghiệp vận tải, không kể nó chuyên chở người hay hàng hóa… Khi nói đến việc chuyên chở người thì sự thay đổi chỗ này chỉ là một sự phục vụ, do nhà kinh doanh thực hiện cho những người đó. Nhưng mối quan hệ giữa người mua với những người bán sự phục vụ đó cũng rất ít giống với mối quan hệ của những công nhân sản xuất đối với tư bản, cũng như mối quan hệ giữa những người bán sợi và những người mua sợi vậy.

B/  Nếu ta xét quá trình đó đối với hàng hóa thì ở đây trong quá trình lao động, đối tượng lao động, tức là hàng hóa, thực sự trải qua một sự thay đổi nhất định. Sự tồn tại trong không gian của nó thay đổi, và do đó giá trị sử dụng của nó bị thay đổi, bởi vì sự tồn tại trong không gian của giá trị sử dụng này thay đổi. Đồng thời, giá trị trao đổi của hàng hóa tăng lên bằng lượng lao động cần thiết để thực hiện sự thay đổi đó của giá trị sử dụng của hàng hóa, – bằng một tổng số lao động mà một mặt thì do việc tiêu dùng tư bản bất biến, tức là do tổng cộng số lao động vật thể hóa đã gia nhập vào hàng hóa quyết định, – như điều đó đã diễn ra trong quá trình tăng giá trị của các loại hàng hóa khác..

C/ Khi hàng hóa đã đến nơi quy định thì sự thay đổi mà giá trị sử dụng của nó phải trải qua liền biến mất, và sự thay đổi đó chỉ còn biểu hiện ra ở trong cái giá trị trao đổi đã tăng lên của hàng hóa ở trong việc hàng hóa đã đắt lên mà thôi”. (Tòan tập, tập 26, phần I, NXB CTQG 2004 tr 590-591)..

(A/ B/ C/ do PHĐ ghi thêm cho tiện việc thảo luận)

Ta sững sờ. Và xin bạn cho ta chút thời gian :

Câu hỏi này và mấy thông tin anh cho tôi rất quan trọng. Tôi chưa thể trả lời anh ngay được. Tôi phải kiểm điểm lại kiến thức của tôi về Marx đã. Tôi đọc Marx bằng tiếng Pháp. Tuy đọc khá nhiều nhưng chưa đọc hết. Chết mất ! Bộ Le Capital do nxb Éditions sociales của đảng CS Pháp đăng, dựa vào manuscrits (văn bản gốc, viết tay) của Marx được lưu trữ tại CHDC Đức, mà tôi đã đọc chỉ gồm 3 quyển thôi. Quyển đầu được xuất bản thời Marx còn sống và được chính Marx viết lại bằng tiếng Pháp, ai cũng biết. 2 quyển sau là những bản nháp của Marx để lại, do Engels tập hợp, sắp xếp theo ý đồ đã viết thành văn bản của chính Marx, và cho xuất bản. Engels đã dẹp qua bên quyển Dialectique de la Nature (Biện chứng của Tự nhiên) mà ông đang viết để làm chuyện ấy. Làm bạn với nhau đến thế là cùng. Engels là người có thẩm quyền để làm chuyện ấy. Tôi không nhớ đã được đọc những câu anh trích. Ôi, nếu Marx đã viết những câu như thế ở đâu đó, sau quyển 1 của Tư Bản Luận, thì tôi mừng quá ! Và tội nghiệp chính mình vì tôi đã mất quá nhiều thời giờ về vấn đề này vì chưa hề được đọc chúng... Nếu quả là vậy, chỉ còn một điểm đáng bàn thôi : khái niệm không gian và thời gian của Marx khi ông vận dụng phương pháp suy luận biện chứng của ông để tìm hiểu quan-hệ kinh tế giữa người với người. Như anh biết, giá-trị quy về thời-gian. Thời gian là tiền như người Tây phương thường nói.

Tôi đã mò trong Google. May mắn được đọc bài này :

L'analyse économique marxiste, trong : Economie politique, tác giả Raoul Charreton, nxb TECHNIP, 1988

Qua đó được biết mấy thông tin quý báu này :

1/ Le Capital, quyển 2 : do Engels soạn, cơ bản là văn bản của Marx. Điều này, ai cũng biết.

2/ Le Capital, quyển 3 : do Engels soạn, có sửa văn phong và có đoạn do chính Engels viết (theo lời tựa của Engels). Ai cũng biết.

a/ sửa văn phong của Marx thì hơi nguy hiểm. Có lúc văn phong với nội dung không thể tách rời được, tôi đã giải thích vì sao trong Tư Duy Tự Do.

b/ viết thêm : không có vấn đề vì mỗi lần cho xuất bản tác phẩm của Marx, Engels đều nói rõ trong lời tựa phần nào do mình viết thêm hay sửa, và ghi rõ trong lời ghi chú trong trang mình đã viết thêm hay sửa ra sao và vì sao. Engels hết sức trung thực với bạn và người đời, tôi rất thích phong cách ứng xử của ông.

3/ Le Capital, quyển 4 : do Kautsky biên soạn. Tôi không nghĩ rằng Kautsky đã làm ẩu : trong môi trường văn hoá của ông, thời ông, người trí thức rất khắt khe trong việc sử dụng văn bản của người khác và Kautsky là một trí thức có uy tín lớn thời ấy. Tới nay, dường như chưa có ai trách ông làm ẩu trong chuyện này.

4/ Le Capital, quyển 4 : do viện Mác-Lê ở Moscou biên soạn. Có lẽ là văn bản mà anh đã đọc trong bản dịch tiếng Việt. Nxb Éditions sociales cũng có đăng, có lẽ khoảng 1988, lúc tôi không còn quan tâm tới môn kinh tế học nữa nên tôi không biết. Tôi cũng không nghĩ rằng các người làm trong viện này đã dịch ẩu. Trái lại, sự kính trọng Marx khiến họ có khuynh hướng dịch thật "thuỷ chung" và, do đó, khiến tác phẩm… tối nghĩa ! Trong một lá thư cho Engels, Marx đã nói như sau về bản dịch Tư Bản Luận của Roy : vì Roy dịch quá thuỷ chung về mặt chữ nghĩa nên tác phẩm đâm ra khó hiểu và Marx đã phải viết lại thẳng bằng tiếng Pháp ! Do đó mà Marx đã viết trong lời tựa : ngay cả đối với những ai biết tiếng Đức thì văn bản tiếng Pháp phải được coi như một nguyên bản, có giá trị riêng của nó… Thế thì chết người ta ! Tôi phục Marx. Hiểu tư duy gắn với ngôn ngữ như ông đã hiểu, thời ấy, quả là dị biệt. Chuyện dịch thuật lôi thôi thế đấy. Không như nhiều người tưởng tượng đâu.

5/ Quyển 4 gồm những ghi chú, ghi chép của Marx trong quá trình nghiên cứu những học thuyết kinh tế có ở thời ông, để viết tác phẩm của chính mình và với ý đồ viết một tác phẩm về lịch sử của lý thuyết kinh tế. Được ghi trước khi Marx tiến hành viết Tư Bản Luận. Có lẽ một phần được ghi song song với quá trình Marx viết Tư Bản Luận (ý của tôi).

6/ Về những đoạn anh trích.

Không biết Marx đã viết mấy khúc văn này lúc nào, trước khi, trong khi hay sau khi ông đã viết Góp phần phê phán kinh tế chính trị học và Quyển 1 của Tư Bản Luận ?

Nếu là trước hoặc trong khi thì rõ ràng ông đã linh cảm được một kích thước của "giá trị sử dụng của hàng hoá đối với người sử dụng", nhưng linh cảm ấy còn quá mung lung, chưa thống nhất được với định nghĩa của khái niệm "giá trị sử dụng của hàng hoá" trong hai quyển sách trên, nên ông để qua một bên để suy nghĩ thêm. Tự nhiên quá. Những thứ ông đã giữ lại rất đủ để giải thích lôgích vận động đặc thù của Tư Bản ở mức cơ bản nhất. Tuy chưa đầy đủ để giả thích mọi hiện tượng của quá trình vận động ấy. Ông hơn đời ở đó.

Nếu là sau đó, thì ông đã linh cảm được rằng định nghĩa "giá trị sử dụng của hàng hoá" trong hai quyển sách trên chưa ổn !

Đúng là nhà tư tưởng khắt khe, đại tài.

Tôi "hoàn toàn" đồng ý với hai điểm B/ và C/. Và tiếc rằng vì chán môn kinh tế học nên tôi đã không tiếp tục đọc những văn bản mà Marx để lại, chưa được đăng khi Marx và Engels còn sống, ngoài một đống thư từ giữa hai người. Vì thế, tôi không hưởng được những suy nghĩ lẻ tẻ của ông trên con đường tìm hiểu kinh tế hàng hoá và kinh tế tư bản. Đáng kiếp !

Riêng về điểm C/, hoàn toàn không thể đồng nhất với khái niệm "giá trị sử dụng của hàng hoá", để hiểu những phân vân của Marx, ta chỉ cần nhận xét thế này thôi : đằng sau cụm từ "giá trị sử dụng của hàng hoá", Marx đã đề cập tới hai quan hệ khác nhau và cả hai quan hệ ấy, trong bối cảnh suy luận về kinh tế học, đều phiến diện, què quặt :

a/ quan hệ giữa con người với thiên nhiên. Đó là định nghĩa của cụm từ ấy trong Góp phần phê phán kinh tế chính trị học và Quyển 1 của Tư Bản Luận. Và Marx đã nhận định rất đúng : trong tư cách ấy (chỉ trong tư cách ấy thôi, ý của tôi, PHĐ), giá trị sử dụng không thuộc phạm trù kinh tế học. Chỉ kẹt một điều : không có nó thì cũng chẳng có hàng hoá, giá tri, tư bản ! Chính Marx đã khẳng định như thế mà ! Không có luôn cả kinh tế học về bất cứ hình thái kinh tế nào. "Duy vật biện chứng" mà ! Vừa đề cập tới nó như điều kiện cần thiết khiến bất cứ gì có thể biến thành hàng hoá, vừa đá văng nó ra khỏi phạm trù kinh tế học về hàng hoá, quả là khó nuốt. Có lẽ chính Marx cũng đã cảm nhận điều ấy nên ông không vứt vào sọt rác mấy ghi chép trên, còn giữ đấy để suy nghĩ tiếp khi có thời giờ ?

b/ quan hệ xã hội giữa người với người, trong một hình thái xã hội nào đó, cho phép quan hệ trên trở thành hiện thực với con người thực.

Nếu chúng ta đặt lại hai quan-hệ phiến diện kia (chỉ riêng chức năng vật lý của quả táo hay vị trí trong không-thời gian của nó thôi) trong quan-hệ tổng hợp giữa người với người biến một vật thể thành hàng hoá, – và kinh tế hàng hoá chẳng là gì khác hơn –, thì ta sẽ tạo ra một định nghĩa tạm đầy đủ cho khái niệm giá trị sử dụng của quả táo đối với người tiêu dùng nó trong hình thái kinh tế hàng hoá. Thời gian lao động của người trồng cây hái quả et tutti quanti tại Pháp, và thời gian lao động của kẻ khiêng quả táo từ Pháp tới cái khay trong phòng ăn của anh đều cần thiết như nhau để tạo ra khả năng ảo mà ta gọi là giá trị sử dụng "của" quả táo đối với anh, người đang sống ở VN. Những thời gian lao động ấy nằm ngay trong quả-táo-trong-không-thời-gian khiến nó có khả năng ấy ! Và, trong trường hợp này, giá trị sử dụng trong không-thời gian của quả táo cũng biến đi khi nó hiện thực : anh nhậu quả táo. Như Marx đã viết : les valeurs d'usage se réalisent dans l'usage, la consommation, Những giá trị sử dụng tự-hiện-thực trong sự sử dụng, sự tiêu thụ. Quả táo trên khay trong nhà anh là quả táo với một đống chức năng vật lý, "giá trị sử dụng" của nó là gì đối với ai, trời mới biết được. Anh mê đọc Marx, bỏ quên nó ở đó, nó thối hoắc, vợ anh cằn nhằn vứt vào sọt rác : lại kinh tế thị trường ! lại giá trị sử dụng hão chưa hề có thực ở đời ! Anh nhậu nó : giá trị sử dụng ấy trở thành hiện thực đối với anh và cả người đời nữa, nhất là vợ anh được vui vẻ thấy mình đã không uổng công đi chợ khiêng nó về nhà, nặng lắm chứ bộ ! Nhưng đồng thời nó không còn là gì nữa. Tất nhiên, quan-hệ ba chiều kích này không biến thành hư vô. Lượng vật chất của quả táo vẫn còn y chang trong vũ trụ, Descartes và các nhà khoa học bảo thế mà, nhưng dưới những hình thái khác, khoa học mà. Một phần của nó đã biến thành chính anh trong quá trình anh tiếp tục sống, có thực mới vực được đạo mà. Cuối cùng, nó cũng đã là một quan-hệ hợp tác có thực giữa người với người để chung sống trong thế giới chung này trên nguyên tắc tự do (không ai bắt anh mua quả táo Tây khiêng về nhà cả) và bình đẳng (đúng giá thị trường). Trong trường hợp này, quan hệ tổng hợp ấy còn đượm chút nhân tình nữa vì người đã nhọc nhằn đi chợ khiêng táo về nhà cho anh nhậu không là chính anh. Anh thấy không, Thượng Đế rất khôn ngoan khi tống cổ Adam ra khỏi Thiên Đường vì chàng đã nghe theo Eva cắn vào quả táo kiến thức. Bây giờ thì bọn hậu duệ chúng ta chỉ còn cách tiêu hoá tới cùng cái kiến thức ấy mới mong thoát được địa ngục trần gian này. Hè hè.

b/ không phủ nhận a/. b/ vượt a/, như Einstein vượt Newton ấy mà, trong nghĩa biện chứng, tức là : khẳng định a/ trong giới hạn hành-động và tư-duy của nó (ở đây là quan-hệ giữa người với vật-giới) và khiến nó vẫn có một giá trị tương đối nào đó trong một khung suy luận rộng và đầy đủ hơn (ở đây là quan-hệ giữa người với người để chiếm hữu vật-giới, thiên-nhiên). Thế thôi.

Nhưng một khi Marx đã định nghĩa và cho đăng khái niệm "giá trị sử dụng của hàng hoá" như trong Góp phần phê phán kinh tế chính trị học và Quyển 1 của Tư Bản Luận thì, trên cơ sở ấy, không có chỗ đứng cho mấy ý tưởng trên của ông. Ông phải phủ định những suy luận lẻ của chính mình để thống nhất nhiều suy luận đều không sai, đều không đầy đủ của ông trong vấn đề này. Tôi tin rằng ông sẽ thoải mái làm điều ấy nếu ông có thời giờ. Trong triết Tây Âu mà tôi có dịp biết tới (ít lắm !), với tôi, chỉ có bốn người có bản lĩnh ấy thôi : Descartes, Hegel, Marx và Sartre. Tất nhiên, các triết gia lớn đều đã từng làm điều ấy một lúc nào đó trong đời mình, nhưng làm như thế suốt đời thì… chẳng mấy ai. Cảm ơn trời, Marx đã trút thời giờ ông có được ở đời để viết Tư bản luận, giúp ta hiểu được quy luật vận động cơ bản của Tư bản, hình thái quan hệ giữa người với người đặc thù của thời đại này, của chính ta.

Anh đã kiểm chứng sự đồng ý trên của tôi trong văn bản tôi đã đăng trên oép khi tôi chưa hề biết tới mấy câu văn này của Marx. Nhân tiện đây, xin gửi cho anh, ở cuối thư, một khúc về đề tài này mà tôi đã viết thêm cho Tư Duy Tự Do nếu có ngày nó được tái bản ở VN, được may mắn đến tay độc giả ở VN. Anh cũng đã biết một phần nội dung. Với lá thư này, mong nó sẽ làm sáng tỏ đối với anh vấn đề quan trọng này, nhất là hậu quả của nó trong hành-động đã qua và hiện nay của người đời.

Hiện nay, nhân cuộc khủng hoảng kinh tế lần thứ N này, vài kinh tế gia đã than phiền sự tách rời giữa "thị trường tài chính" và "kinh tế thực". Cơ sở cuối cùng của nó là "mâu thuẫn" giữa "giá trị sử dụng của hàng hoá" với "giá trị của nó". Hai món đó có thể tách rời nhau chính vì chúng không là thuộc tính vật lý của vật thể mà là quan-hệ ba-chiều-kích giữa người với người để chung sống trong thế giới thực và thật hay… ảo, con người có khả năng huyễn tưởng mà. Trong quan hệ ấy, mải quên kiếp nhục thể hữu hạn của mình để mê man đeo đuổi hồn đôla bất tận ảo cũng của mình nốt, ắt có ngày đời người biến thành giấy lộn.

Riêng về điểm a/ thì nhân danh chính Marx, tôi không thể tán thành quan điểm này của ông lúc ấy. Và tôi hiểu vì sao ông không dùng nó trong hai tác phẩm kinh tế gốc mà ông đã đăng.

Trong văn bản này, Marx đã cấu hiện tượng này ra khỏi quá trình tổng hợp sản xuất – tiêu thụ hàng hoá, nơi nó xuất hiện, vận động, có ý nghĩa ! Ở đây, ông không nhất quán với phương pháp suy luận đặc thù của ông ! Chính ông đã khẳng định : trong kinh tế hàng hoá tư bản (và chúng ta đang suy luận trong bối cảnh ấy) sức lao động của con người cũng trở thành hàng hoá. Thế thì nó cũng có giá trị sử dụng và giá trị trao đổi đối với người tiêu dùng nó, ở đây là nhà tư bản mua nó để sản xuất hàng hoá (trong nghĩa rộng, mua cả kiến thức khoa học, kỹ thuật hay kỹ năng tổ chức, quản lý, quan hệ xã giao với người đời et tutti quanti tồn tại trong đầu con người) ! Sự di chuyển trong không gian của chàng hiệp sĩ này dĩ nhiên cũng đòi hỏi thời gian, cũng tạo ra giá trị sử dụng mới trong không-thời gian (đối với quá trình sản xuất – tiêu dùng giữa những tác nhân kinh tế !) và giá trị, đúng theo khái niệm "lượng thời gian xã hội cần thiết et tutti quanti…" để thực hiện sự di chuyển ấy. Chỉ cần xem sổ sách kế toán của một công ty chuyên bán dịch vụ chất xám thì thấy liền ! Chính tôi đã từng tự động hoá một phương pháp quản lý của một hãng như thế nên cũng biết tí ti. Tiếc thay, lý thuyết gia kinh tế đời nay thường không có thời giờ, không thèm và đôi khi không có cả điều kiện và khả năng quan sát và tìm hiểu hành động xảy ra hàng ngày và hàng triệu lần ấy trong kiếp nhân sinh kinh tế hôm nay…

Đây mới chỉ nói tới trường hợp ngành vận tải di chuyển sức lao động của con người tới nơi nó có giá trị sử dụng đối với người khác để sản xuất hàng hoá. Trong thí dụ của Marx, vì nó rất chung chung, còn có trường hợp này : người ta chở tôi về Hà Nội nhậu bún ốc, nơi duy nhất có bún ốc phù hợp với nỗi thèm âu yếm của tôi. Vì là chuyên chở người chứ không phải là chuyên chở hàng hoá, và cũng chẳng để sản xuất bất cứ gì, Marx coi như chỉ là một sự phục vụ (không tạo ra giá trị sử dụng và giá trị ?) Nhưng nếu ta đặt quan hệ lẻ giữa người với người đó trong toàn bộ quan hệ sản xuất - tiêu dùng thì chuyên chở bát bún ốc đến tay tôi tại Paris hay chuyên chở tôi tới bát bún ốc tại Hà Nội đều có chức năng xã hội này : tạo cho bát bún ốc một giá trị sử dụng đối với tôi và một giá trị trao đổi mà tôi chấp nhận trả : ăn bún ốc ướp lạnh tanh tanh ở Paris, tuy đã được sản xuất tại Hà Nội, rất khác ăn bún ốc tươi le lói thanh thanh chua ngay tại Hà Nội ! Một lần, tuy không cố ý, tôi đã "được" thưởng thức một bát canh chua Thái Lan trị giá… 15000 Francs ! Đó là giá mà vợ chồng tôi đã trả để được thưởng thức vài giờ ngồi tù và một bát canh chua tại sân bay quốc tế ở Bangkok trước khi bị… tống cổ về Pháp vì là người Việt không có hộ chiếu Tây, ngụ cư thôi mà. Cái giá trị sử dụng xoàng xĩnh này coi thế mà đắt đỏ thật.

Bây giờ ta trở lại triết học một tí, vì nó trực tiếp liên quan tới vấn đề này. Marx khác các nhà tư tưởng khác ở một điểm gốc : ông vận dụng một phương pháp suy luận đặc thù, hoàn toàn khác phương pháp suy luận của người đời trước ông, chính ông đã nói thế nhiều lần, mà ông gọi là biện chứng hay duy vật, mà người đời sau gọi là duy vật biện chứng hay biện chứng duy vật. Nhưng ông lại phải trình bày nó và trình bày những suy tư của ông trong những lĩnh vực kiến thức khác nhau bằng ngôn ngữ duy nhất có thực ở đời cho phép ông nói chuyện với người đời. Ông đã cố gắng, ông vĩ đại ở đó, sử dụng ngôn ngữ ấy để nói chuyện với người đời. Ông đã hành hạ nó, uốn nén nó qua những câu văn mà người đời đã mê, nhưng nếu phân tích với lôgích hình thức thì chẳng có nghĩa lý gì cả. Do đó, người đời, nhiều lắm, cũng đã hả hê cười cợt sự ngây thơ ngu ngốc của ông, tuy xét về mặt kiến thức triết học và kinh tế học kinh điển thì người đời thường dốt hơn ông nhiều lắm, còn "khoa học kinh tế" hiện đại đáng giá bao nhiêu, cứ chờ coi các kinh tế gia có Nobel hay không giải thích và, quan trọng hơn cả, giải quyết cuộc khủng hoảng kinh tế hôm nay, với giá nhân mạng, nhân cách và trí tuệ nào. Ai sẽ trả giá, trả tiền cho ai ? Bao nhiêu ? Bao lâu ? Để đi tới đâu ? Vì sao ? Chấp nhận được chăng ? Et tutti quanti…

Nguyên lý nền tảng trong triết lý của Marx và Engels là : Không có vận động phi vật chất, không có vật chất phi vận động¹. Thế thì vật chất tự nó (là) không-thời gian rồi. Không-thời gian mà ta cảm nhận được chẳng là gì khác hơn là những hình thái (của sự) vận động². Chỉ đối với vật-giới thôi mà đã thế, nói chi đến sinh-giới và trí-giới : tất cả đều động hết. Vì chưa ai đã tìm thấy một sinh-thể phi vật chất hay một trí-thể phi sinh tính. Và động, như Engels đã nhắc đi nhắc lại trong Dialectique de la Nature, nghĩa là : động tương đối với… Do đó, điều mà con người có thể biết và hiểu được không là bản-chất, bản-thể, thuộc-tính et tutti quanti của sự vật hay sự việc, cái sự-vật-tự-nó là-nó của Kant ấy mà, làm quái gì có mà tìm với hiểu. Điều duy nhất ta có thể biết và hiểu là những quan-hệ-động của ta với sự vật, sự việc. Khốn thay, ngôn ngữ mà ta có để tư duy và nói chuyện với nhau lại không phù hợp để trình bày những quan-hệ-động ấy, tôi đã giải thích vì sao trong Tư Duy Tự Do ³. Một triết gia Pháp, tôi không nhớ tên, đã từng có nhận định lý thú này : triết học tây âu đã hình thành và phát triển như nó đã từng, có lẽ vì trong tiếng Hy Lạp cổ có từ "là". Có thể thế thực. "Là" là một động từ quái đản : nó không thể hiện hành-động như chức năng bình thường của động-từ ! Người Pháp dùng nó để thể hiện… bản chất, bản thể, trạng thái, thuộc tính et tutti quanti của một cái gì gì đó… Rồi danh từ hoá nó, tạo ra khái niệm triết kinh điển : l'Être ! Thực-thể. Và tranh luận túi bụi với nhau hàng chục thế kỷ về khái niệm ấy, chẳng thèm biết đằng sau từ ấy… là cái quái gì !

Marx chấm dứt kiểu tư duy ấy. Không chỉ đối với Kant. Đối với Hegel và Feuerbach luôn.

Vậy, tôi xin mách anh một mẹo đọc sách. Khi đọc Marx, mỗi lần anh đụng phải một danh từ (nom, substantif, substance, dính dáng tới triết của Descartes và Spinoza ấy mà) hay một cụm từ có chức năng ấy trong văn phạm, mà không đề cập tới một vật thể nào cả, thí dụ như : giá trị sử dụng, sự thật, tình yêu, (ôi tôi thèm được đọc Marx viết về tình yêu quá ! Chàng đểu thật, câm như hến ! Khiến tôi phải ăn mày văn chương !)… anh nên giật mình, ý thức rằng cụm từ ấy không biểu hiện một cái gì tự nó có thực như nó là cả.

Nó biểu hiện một quan-hệ đã chết hay có thể giữa người với người đã bị vật thể hoá (matérialisée, chosifiée, substantifiée) bởi một ngôn ngữ duy lý hình thức và, do đó, có vẻ có giá trị vĩnh cửu, thế thôi. Tôi đã trình bày điều ấy trong Tư Duy Tự Do. Tôi công nhận, điều tôi nói không "tự nhiên" tí nào cả. Tự nhiên của con người khác tự-nhiên lắm, nó tư-hiện-thực bằng ngôn ngữ, và ngôn ngữ chẳng tự-nhiên tí nào cả vì nó "chỉ là" quan-hệ giữa người với người xuyên qua quan-hệ chung của họ với thế-giới thôi. Nhưng không có nó, không có nhân giới, không có lá thư này. Và không có gì để thảo luận với nhau cả.

Đọc Tư Duy Tự Do cũng thế nốt. Có độc giả cũng thấy như anh : phần đầu dễ hiểu, thậm chí chẳng có gì mới mẻ cả. Biết rồi, khổ lắm, nói mãi. Nhưng phần hai lại đột ngột tù mù, mung lung, khó hiểu, thậm chí không biết có gì để hiểu không ! Ít ai thấy điều này : 4 chương đầu của Tư Duy Tự Do nhẹ nhàng mời độc giả làm quen với một lối suy luận hơi khác thường trong 4 lĩnh vực kiến thức cơ bản : khoa học, sự sống và tư duy, tất cả lại phải thể hiện trong giới hạn của ngôn ngữ mà chúng ta dùng để tư duy và nói chuyện với nhau. Đọc và hiểu chúng với quán tính của ngôn ngữ trong đầu mình, chẳng có gì khó hiểu cả, trừ một vài câu lạ lạ, tối nghĩa, bỏ qua cũng chẳng sao : nhiều lắm cũng chỉ là 1/100 của văn bản thôi. Nhưng chưa hiểu và quen với 1/100 ấy thì không thể hiểu phần hai được : phần hai, với ngôn ngữ của chính tôi, tôi tranh luận về vài khái niệm gốc của triết lý và triết gia tây âu trong ngôn ngữ của chính họ, vì thế tôi phải viết bằng tiếng Pháp rồi, sau đó, phải tự dịch… Lúc ấy, độc giả phải lựa chọn : suy luận theo kiểu của các triết gia kia hay suy luận theo kiểu của tôi, hay suy luận theo kiểu của chính mình và, trong trường hợp ấy, phải viết rõ cho người đời biết chính mình suy luận như thế nào. Dĩ nhiên, cũng còn giải pháp muôn thuở : suy luận kiểu nào cũng được, miễn sao ăn khách là hay.

Cũng vì thế, khi bạn tôi đề nghị xuất bản Tư Duy Tự Do ở VN và giới thiệu người dịch, tôi đã từ trối : chính tôi phải viết lại nó bằng tiếng Việt, tôi là người Việt mà. Tôn trọng độc giả của mình là thế đó. Một quan điểm phổ biến trên thế giới nhưng rất xa lạ, khó hiểu đối với "truyền thống" "biên tập" hằm bà lằn của nhiều nhà xuất bản Ziao Chỉ không chỉ xhcn thôi.

Anh thử đọc lại Tư Bản Luận, cả quyển 4, và Tư Duy Tự Do theo kiểu ấy xem sao. Bất quá chỉ mất một tháng thôi. Với tôi, trong thời gian ngắn ngủi tôi còn mong có được trong cõi nhân gian này, một tháng không là chuyện đùa, nhưng bỏ cả năm cho chuyện ấy để nhích lên thêm được nửa bước, tôi sẵn lòng. Tôi mong rằng anh sẽ thấy chẳng còn gì khó hiểu hết.

Thân mến,

phđ

2009-06-13
sửa lần cuối 2009-06-23

Phan Huy Đường