Hải Nam tạp trước - 4

Tình hình Thanh Hóa, Ninh Bình,
Hà Nam, Hà Nội gần 200 năm trước;
qua hồi ký của một văn nhân Trung Quốc.

Hồ Bạch Thảo
Giới thiệu, dịch và chú thích

Vào ngày 26 tháng giêng [13/3/1836] đến tỉnh thành Thanh Hoa (cách Nghệ An 240 dặm) [1 dặm=0.576 km.], trú tại nhà Thẩm Lượng (người đất Chiếu An) [Phúc Kiến]. Ngày hôm sau đến yết kiến quan Tổng đốc họ Nguyễn (1) (Thanh Hoa nhiều họ Nguyễn, tự cho là con nhà quyền quí khó trị, vì vậy phải chọn Tổng đốc người thân thuộc, để khống chế). Ông ta chỉ chỗ tại mặt tiền nhà, yêu cầu tôi đề câu đối, xem qua lòng rất hoan hỷ. Ông gọi các công tử ra gặp (trưởng công tử biết đánh đàn, giữ chức quan Phó vệ). Ông lại gửi giấy ra lệnh cho các đồn trên đường sắp đi, ban đêm lo phòng vệ. Kế đó gặp quan Bố chính họ Nguyễn (2) (tên Nhược Sơn, tổ tiên người Phúc Châu, Phúc Kiến; chú là Thượng thư bộ Lại, đã mất) được an ủi, biếu 1 lượng bạc và trà ngon; lại gửi thư đến Hà Nội dặn chuẩn bị thông dịch nói tiếng Triều Châu, Quảng Đông; bảo Phố trưởng thu góp tiền trợ giúp 10 [lạng?], tôi cảm động làm thơ tạ ơn.

Ngày 28 [15/3/1836], quan Giáo dụ Ông Ích Khiêm (3) mời đến nhà; vừa đến cửa, giang tay đón chào, cùng nhau chuyện trò vui cười; ông tự buồn lương bổng ít, biếu 2 quan tiền. Một số người đồng hương biếu một số tiền cộng là 3 quan, đều cảm tạ và xin hoàn lại; bấy giờ mặt trời đã lên cao, từ giả các quan lớn lên đường.

Ngày 29 [16/3/1836] đến tỉnh thành Ninh Bình ( tục gọi là thành Bình Sáng), trú tại nhà Chúc Hạm (người Triều Châu, Quảng Đông). Ninh Bình cách Thanh Hoa 160 dặm, núi đá la liệt, nhô lên những chóp nhọn hình dáng kỳ dị, trong đó có những động hác sâu thăm thẳm, không đo nổi. Núi Phi Phượng [núi Dục Thúy] trấn tại tỉnh thành, trong thành có núi nhỏ chắn ngang như bình án. Hai núi này xưa nay được ca tụng là danh thắng, cảnh tượng hiên ngang, có thể gợi hứng cho khách du lãm, người xưa khắc chữ đề vịnh rất nhiều.

Vào ngày mồng một tháng 2 [17/3/1836] gặp quan Tuần phủ họ Nguyễn (Ninh Bình cũng có nhiều người họ Nguyễn, nên Vương dùng người thân làm Tuần phủ để dễ quản lý). Gặp lúc quan mới duyệt binh trở về, bèn lưu giữ dùng cơm sớm, gọi các quan bồi tiếp, thi nhau nhắm rượu, sáng tác thơ làm vui. Lúc ra về tặng 1 buồng cau, 5 quan tiền; lấy cau nhưng hoàn lại tiền. Ngày đó đi 60 dặm đến phủ Lý Nhân [Hà Nam].

Vào ngày mồng 2 [18/3/1836] quan Tri phủ (Tri phủ gọi là Tri phủ quan, hoặc Phủ đường quan) họ Lê (Tĩnh Uyên) mời uống rượu; tôi uống hết một bình rồi cáo lui (lấy trái bầu hồ lô làm bình rượu). Ngày mồng 5 [21/3/1836] trú tại phủ Thường Tín [thành phố Hà Nội] (cách Lý Nhân 240 dăm) (4); ngày mồng 6 đến thăm quan Tri phủ, nhưng không gặp. Từ Thường Tín trở lên phía bắc, ruộng lúa phì nhiêu, dân no đủ, nhà cửa có vẻ đẹp; qua 60 dặm đến tỉnh thành Hà Nội ( tức Đông Kinh xưa, tên cũ là Thăng Long, nay cải tên là Hà Nội), trú tại nhà người Phúc Kiến. Hôm sau dời đến ở nhà đồng hương Tăng Thiêm (người Đồng An, Kim Môn). Vào ngày mồng 8 [24/3/1836] gặp quan Tổng đốc họ Nguyễn. Khi mới đưa danh thiếp xin gặp, ông vội ra, cầm tay mà bảo rằng:

“Không ngờ hôm nay được thấy văn sĩ thiên triều.”

Ngồi chuyện trò, ý tứ diễn đạt triền miên, từ giờ Thìn đến giờ Ngọ [7-9 giờ_11-13 giờ] mới cáo từ. Lại gặp quan Bố chánh họ Trần (5) (tên Văn Trung, vào năm Nhâm Thìn Đạo Quang [2/2/1832-19/2/1833] cùng Bố chánh Cao Hữu Dực phụng mệnh Vương đáp thuyền đến Hạ Môn [Phúc Kiến]; lúc về được gia phong hàm Gia nghị đại phu). Khi đến nơi, thấy sảnh đường sán lạn, bày sẵn mấy chiếu tiếp khách; ông chỉnh tề y phục ra đón, hết sức khiêm nhượng, tự tay cầm chén trà mời khách; hỏi han tình hình Hạ Môn, Phúc Châu, cùng những vị quan từng quen biết. Ông mời lưu lại vài ngày, nhưng không thuận; biếu 10 lượng bạc, từ chối mãi mới thôi.

Vào ngày mồng 9 [25/3/1836], các Nho sĩ Trần Như Sâm, Trần Huy Quang, Hoàng Bích Quang (đều là người Quảng Châu, Quảng Đông) đến chơi; bảo rằng Đông Kinh đất rộng, giàu có, thành trì kiên cố, thị tứ phồn hoa, nguồn lợi trân quí đứng vào hàng đầu Việt Nam, lại nhiều bậc trí thức và thắng cảnh; không thể không chiêm ngưỡng. Rồi mời vào thành, xem cung điện cũ thời nhà Lê; rường cột khắc vẽ, lầu gác san sát, phô bày trên thảm cỏ đượm hơi sương. Qua khu thị tứ, tiền bạc chất đầy, kiểu cách mắt chưa từng thấy. Vượt sông Nhị Hà (xưa gọi là Phú Lương), xem sứ quán thiên triều [xã Gia Quất, huyện Gia Lâm, Bắc Ninh], tại phía bên trái sông Nhị Hà, bia lớn sừng sửng, khí tượng hiên ngang. Lại đến xã Đồng Nhân [huyện Mê Linh, Hà Nội] xem miếu thờ hai bà (thời Vua Quang Vũ nhà Đông Hán, hai bà Trưng Trắc, Trưng Nhị làm phản, Mã Viện đến bình; hai bà chết tại sông Nguyệt Đức [sông Cà Lồ], thây trôi về sông Phú Lương, người trong xã bèn lập miếu thờ). Lúc trở về, trú tại nhà ông Sâm qua đêm; niềm cảm khái tràn dâng, ngâm vịnh suốt đêm, hiểu rằng những hình ảnh được thưởng lãm đã ghi sâu vào ký ức.

Sáng hôm sau tôi dậy trễ, Phố trưởng Quảng Đông Hà Nghi Hưng, Thông ngôn Trần Chấn Ký (đều người Quảng Châu), Trần Hoành Khoan (người Triều Châu) cùng những người đồng hương đến biếu 10 lượng bạc cùng đồ vật; Phố trưởng Phúc Kiến, Thẩm Lâm (người huyện Chiếu An) cùng đồng hương biếu 50 quan tiền, tôi tạ từ; duy chỉ nhận những vật tặng thêm như thức ăn và thuốc uống từ Dương Vạn Ký, Thành Ký (người đất Trường Thái) [Phúc Kiến], Hồ Vinh (cựu Phố trưởng, người đất Chương Châu). Ngày hôm đó [26/3/1836] người đồng hương thiết tiệc đưa tiễn, tôi đều làm thơ cảm tạ.

Ngày 11 [27/3/1836] từ biệt quan lớn họ Nguyễn, họ Trần, bàn nên theo lệ hộ tống quan lớn, dùng 50 tên lính; tôi lo rằng hao phí nhiều, xin theo con số [20 tên] như trước.

Nguyên văn:

十三日，抵廣平省城俗稱洞海，唐音呼龍回，止庯長洪謹家福建同安人。入見布政官吳公名養浩，字宗孟，號檜江，歲貢生出身，公改容起曰：『君冠服容止非俗士，願以詩教』。呼酒即席遣詞，吟興健甚；遍饗從者酒食。將出，遺雛雞一握，期 明日再敘。次早，遣書吏來促。甫入門，公方與按察官阮公登蘊鞫 案，餘逡巡駐足。吳公揮退人犯，延坐中榻，複其唱酬，熟訪中國風教人物。坐久，進午餐，更番談論，皆留心經濟之言。感慨流連，至昏乃退。十五日，阮公以事 公出，吳公攜酒親至庯長家，手一觥曰：『今日元宵，宜共作踏歌以詠佳夕』。為引觥立酌；辭不敢留。公見輞夫在道，曰：『何緣薄乃爾』！以錢三貫見遺。賦詩 贈行，餘亦依韻和謝。公遽出，疾赴關下郵亭，設祖席俟餘至，複餞三杯，淚數行下，握手出關，同行二里許乃返；登關上𨀉望移時，以手遙拱而別。洪謹與同縣 吳深亦同安人率妻子各攜藥物追贈，遠送五里外泣別。俄而護送官兵繼至，中一人乃吳公所遣親隨，於路奉承餘後至泃靜，寄以詩，回謝吳公。是晚宿𢄂崙唐音呼坐輪，去廣平四十里，陰雨不見月。客舍主人張燈聚燕慶元宵，餘心益悲。

𢄂崙行二日至洊市路程八十里，皆霪雨霏霏，衣衿沾滯，透入肌膚，寒不可耐。由洊市過洊江裏許，宿固崙唐音呼據輪。

十九日，稍晴，行二十里至橫山嶺唐音呼布政嶺。嶺路崎嶇，二、三里盤折而上，一關橫鎮其巔，額書「橫山關」；有屯員駐守，關卒數十，時刻防查，為北道要衝。過關嶺勢直下，徑趨平陽約里許。再行五十餘 里，宿中固地名。

二十日午後，經河華府府城在路東二里許。又三里，抵河靜省城，宿王七家廣東潮州人。時布政官高公名有翼，道光壬辰年曾奉其王命駕官船護送故彰化縣令李振青家眷抵廈門，返加嘉議大夫銜寒疾不出見，以書遣屬員來寓遜謝，並道曾至中國。二十一日，高公飭通判、經歷二官出送，餘留書謝別而行。

二十二日，抵又安河城自中固至此二百里，宿林送家詔安人。廣平至又安四百里間，地卑濕，多污泥陷足，滑澾難行。平原曠野，或數十里斷絕人煙，蕪穢藏奸盜，行人戒備。客舍多以蠱藥害人；置牛肉中同啖，則 不可救。其藥忌番姜一名番椒，種自荷蘭；花白瓣綠，實熟則朱紅，中有子辛辣，帶殼食之；形有尖長者，有圓而微尖者，飲食必加，防遇毒也。

二十三日，見總督官兼管河靜，稱又靜總督堂官阮公總督官皆國王親屬，位尊勢大，無敢言其名者，書吏鄭德興祖籍福建德化縣，能作泉州人語傳語。公先令健卒四人，佩刀對立堂側平日大官升堂，無排衙喊班，出入無鳴騶闢道，乃延入，交數言而退。布、按兩大官皆公出，有教授官陳海亭、秀才胡寶定祖籍廣東順德縣來聯吟；胡君詩致清矯，才尤敏。日暮繼燭，雞鳴始罷。

二十四日，護送員來請行期；遂發。諸 閩、粵同籍共贈錢三貫，群送至庯外。出又安十餘里， 值密雨廉纖，幸不甚苦。道旁多孔雀棲息樹間，金翠奪目，雨濡其尾，重不能高飛。將至清華，多石山，壁立千仞，峻峭嵯峨，若鬼斧神工，天然琢削，瑰奇莫可名 言。孔雀、白雉，時集其上。山內產 肉桂，味最厚，勝東京。

Chú thích:

1. Đại Nam Thực Lục [ĐNTL], Hà Nội: NXB Giáo Dục, tập 4, trang 898, xác nhận vào tháng 3 năm Minh Mệnh thứ 17 [16/4-14/5/1836] Phạm Văn Điển làm quyền Tổng đốc Thanh Hóa; như vậy tác giả ghi họ Nguyễn vào ngày [13/3/1839], có thể không đúng.

2. ĐNTL, sách đã dẫn, tập 4, trang 797, xác nhận Án sát Nguyễn Nhược Sơn được thăng làm Bố chánh Thanh Hoa.

3. Theo tiểu sử Ông Ích Khiêm sinh ngày 21 tháng 12 năm Mậu Tý [25/1/1829], bấy giờ mới 7 tuổi, không thể làm Giáo dụ được. Chắc tác giả nhầm tên với người khác.

4. 240 dặm tức 138 km; ước tính sai, thực sự từ Phủ Lý Hà Nam, đến Thường Tín khoảng trên 20 km.

5. ĐNTL, sách đã dẫn, tập 4, trang 876, xác nhận vào tháng 2 năm Minh Mệnh thứ 17 [17/3-15/4/1836] Trần Văn Trung làm Bố chánh Hà Nội.