Kiến thức của người xưa
về thời tiết

HỒ BẠCH THẢO

Trong bộ Quốc Sử Di Biên (1) của Thám hoa Phan Thúc Trực, có ghi lại tờ tâu của Thượng thư Nguyễn Khoa Minh, quản lãnh Khâm Thiên Giám, trình lên vua Minh Mệnh về giờ mặt trời mọc tại khắp các tỉnh nước ta thời đó [gồm Bắc, Trung, Nam phần và Cam Pu Chia], trong ngày lập xuân tháng giêng năm Bính Thân [1836]. Ðây là một công trình khoa học của người xưa, ngoài tầm hiểu biết của người dịch, chỉ xin được đăng lên để mong có sự đánh giá của các chuyên gia về bộ môn này :

Ðô thành phủ Thừa Thiên cùng các địa phương, mặt trời mọc lặn, thời khắc cho ngày đêm, tất y theo địa đồ Bắc Cực cao độ, bày ra theo định vĩ.

Thượng thư Nguyễn Khoa Minh quản lãnh Khâm Thiên Giám, vào năm Bính Thân [1836] tâu về giờ mặt trời mọc trong ngày lập xuân, tháng giêng như sau :

Ðầu giờ Mão cộng 3 khắc 4 phân [5:00 sáng+0:45+4=5:49 sáng] (2): Quảng Trị ; trước đô thành [Huế] 1 khắc 1 phân [Huế= 5:49+0:16=6:05 sáng]

Ðầu giờ Mão cộng 3 khắc 8 phân [5:53 sáng] : Tuyên Quang.

Ðầu giờ Mão cộng 3 khắc 9 phân [5:54 sáng] : Thái Nguyên.

Ðầu giờ Mão cộng 3 khắc 10 phân [5:55 sáng] : Hưng Hóa.

Ðầu giờ Mão cộng 3 khắc 11 phân [5:56 sáng]: Sơn Tây, Cao Bằng.

Ðầu giờ Mão cộng 3 khắc 12 phân [5:57 sáng] : Nghệ An, Hà Tĩnh, Thanh Hoá, Hà Nội.

Ðầu giờ Mão cộng 3 khắc 13 phân [5:58 sáng] : Hưng Yên, Ninh Bình, Bắc Ninh, Nam Ðịnh.

Giữa giờ Mão [6:00 sáng] : Quảng Bình, Lạng Sơn, Hà Tiên.

Giữa giờ Mão cộng 1 phân của khắc đầu [6:01sáng] : Hải Dương, Biên Hoà.

Giữa giờ Mão cộng 3 phân khắc đầu [6:03 sáng] : Quảng Yên.

Giữa giờ Mão cộng 5 phân khắc đầu [6:05 sáng] : Ðô thành [Huế]

Giữa giờ Mão cộng 6 phân khắc đầu [6:06 sáng] : Vĩnh Long, An Giang.

Giữa giờ Mão cộng 7 phân khắc đầu [6:07 sáng] : Quảng Nam, Ðịnh Tường.

Giữa giờ Mão cộng 8 phân khắc đầu [6:08 sáng] : Gia Ðịnh, Trấn Tây [Nam Vang].

Giữa giờ Mão cộng 9 phân khắc đầu [6:09 sáng] : Bình Thuận.

Giữa giờ Mão cộng 10 phân khắc đầu [6:10 sáng]: Quảng Ngãi.

Giữa giờ Mão cộng 11 phân khắc đầu [6:11 sáng] : Bình Ðịnh, Khánh Hoà.

Giữa giờ Mão cộng 12 phân khắc đầu [6:12 sáng] : Phú Yên ; sau đô thành Huế 7 phân [6:12-0:07=6:05 sáng]

Chú thích

1. Phan Thúc Trực, Quốc Sử Di Biên. Hong Kong : Southeast Asia Studies Section, 1965, trang 333.

2. Giờ Mão từ 5 giờ đến 7 giờ sáng, đầu giờ Mão tức 5 giờ sáng, giữa giờ Mão tức 6 giờ sáng. Theo Từ Hải ngày và đêm gồm 100 khắc, như vậy 1 khắc tương đương 15 phút ; 1 khắc gồm 15 phân, như vậy 1 phân bằng 1 phút.