Bài thơ Tiếng Việt của Lưu Quang Vũ
"Bùn" hay "đất cày" ?
Bài thơ TIẾNG VIỆT của LƯU QUANG VŨ
Vài lời dẫn nhập.
Kỳ thi tốt nghiệp phổ thông năm nay (mà kết quả cũng được sử dụng cho việc tuyển sinh vào các trường đại học), bài thi ngữ văn đã sử dụng một số đoạn trong bài thơ Tiếng Việt của nhà thơ Lưu Quang Vũ (LQV) trong phần "đọc, hiểu" (trả lời 4 câu hỏi liên quan đến nội dung trích đoạn - các khổ thư từ 5 đến 9 trong toàn bài).
Một xì-căng-đan nhỏ đã nổ ra trên báo chí ngay sau ngày thi. Một số phụ huynh cho rằng đề thi "sai", vì một câu thơ trong trích đoạn ("Ôi tiếng Việt như bùn và như lụa ") không đúng như trong một số tập thơ hiện lưu hành của LQV (trong đó, câu này được in là "Ôi tiếng Việt như đất cày, như lụa".). Có nhà báo, nhà văn còn lên tiếng cho rằng dùng chữ "bùn" là hạ thấp giá trị bài thơ, là “phản cảm, đen tối, bôi xấu, hạ nhục tiếng Việt của cha ông” (trích theo bài viết rất hay của Tịnh Sơn, "Như bùn..." trên báo Tiền Phong 5.7.2016)... Bộ Giáo dục đã phải mau chóng lên tiếng khẳng định đề thi không sai, với bản chụp bìa cuốn Tuyển tập Thơ Việt Nam 1945-1985, cuốn sách đầu tiên có in bài thơ. Người em gái của LQV, PGS-TS Lưu Khánh Thơ cũng đã phải lên tiếng nói rằng đề thi là đúng, và việc có hai bản được lưu hành là do bài thơ khi được công bố đầu tiên trên báo Văn Nghệ và được lấy lại trong một số tuyển tập sau này vốn là bài đã được biên tập (bản "đất cày"), còn bản gốc ("như bùn và như lụa ") thì chỉ được công bố sau đó (trả lời báo Dân Việt ngày 3.7.2016). Theo TS Lưu Khánh Thơ, thời ấy (những năm cuối 1970, đầu 1980), LQV chỉ tạm chấp nhận bị biên tập sau nhiều lần nhà thơ Xuân Quỳnh, người bạn đời của ông và gia đình ông cố thuyết phục, rằng "cứ in đi rồi khi nào có điều kiện mình sẽ khôi phục lại bản gốc sau". Việc khôi phục này đã được thực hiện (một phần) khi Lưu Quang Vũ còn sống, trong Tuyển tập Thơ Việt Nam 1945-1985 mà các nhà giáo phụ trách ra đề thi năm nay đã sử dụng - dù một số tập thơ của Lưu Quang Vũ in sau khi ông mất vẫn dùng bản đã bị biên tập, khiến nhiều người nhầm tưởng. Đó là nguyên nhân của những phản đối đề thi.
Mặt khác, cũng phải nói rằng một ngày trước khi có bài trên Dân Việt, trong bài trả lời báo Nông nghiệp Việt Nam, bà Thơ tuy cho biết rằng gia đình còn giữ được bản thảo viết tay của nhà thơ chứng minh đề thi không sai nhưng lại nhầm lẫn khi nói rằng chính LQV dùng "đất cày" còn "bùn" là đã được nhà thơ Phạm Tiến Duật biên tập lại, trái với bản chụp bút tích bài thơ mà bà cung cấp cho Dân Việt. Sai lầm này, bà cũng đã đính chính trong bài "nói rõ hơn" trên báo Nông nghiệp Việt Nam ngày 5.7 cũng như cung cấp cho báo này bài thơ chép tay mà Dân Việt đã đăng.
Sự việc thế là rõ, tuy nhiên câu chuyện "biên tập" không chỉ xảy ra với câu thơ "như bùn và như lụa ". Qua những tranh cãi trên mặt báo, và những lời bàn ("comments" hay "còm") trên Faceboook, nhiều người đã nhắc lại tình trạng biên tập chính trị rất phổ biến, thậm chí thô bạo trong một thời gian dài - và còn lâu mới hết ! Riêng đối với bài thơ Tiếng Việt của LQV, hai câu thơ khác cũng đã bị "biên tập".
Một là, câu cuối "Tiếng Việt ơi tiếng Việt xót xa tình " bị đổi thành " Tiếng Việt ơi tiếng Việt ân tình" (từ "xót xa" chắc là "nhạy cảm"!), và phải tới lần in thứ 3, năm 2013, thì tuyển thơ Gió và Tình yêu thổi trên đất nước tôi của Lưu Quang Vũ (nxb Hội Nhà Văn) mới khôi phục lại được từ "xót xa" trong câu thơ này..
Còn câu "Một đảo nhỏ ngoài khơi nhiều kẻ nhận" (câu đầu, khổ thơ thứ 8) đã bị đổi thành " Một đảo nhỏ xa khơi ngoài biển rộng", và sự "biên tập" này LQV cũng đã bó buộc phải tạm nhận để bài thơ được in trong Tuyển tập Thơ Việt Nam 1945-1985. Theo bà Lưu Khánh Thơ, "hồi đó dứt khoát không cho in" câu "Một đảo nhỏ ngoài khơi nhiều kẻ nhận" này (dù lúc đó chưa có cuộc gặp Thành Đô, và "trận chiến" Gạc Ma cũng chưa xảy ra). Và cho tới lần in năm 2013 thì câu thơ mà Lưu Quang Vũ "rất đau đáu" này vẫn chưa được phục hồi như sinh thời ông mong muốn.
Kết cục tốt đẹp mà có lẽ bộ Giáo dục không lường trước, là bản gốc bài thơ, với bút tích của tác giả, lần đầu tiên được ra mắt bạn đọc kể cả trên một số mặt báo "có môn bài" ! Diễn Đàn trân trọng giới thiệu với bạn đọc bài thơ "xót xa", "vằng vặc nỗi thương đời" và tràn đầy yêu thương với Tiếng Việt này. Xin cảm ơn nhà báo Kiều Mai Sơn (Nông nghiệp Việt Nam) đã vui lòng cung cấp bản chụp ba trang thủ bút của nhà thơ Lưu Quang Vũ cũng như bản đánh máy lại, dưới đây (chúng tôi đã nhấn mạnh - in nghiêng - ba câu thơ được nói tới).
Diễn Đàn
Tiếng
mẹ gọi trong hoàng hôn khói sẫm
Cánh
đồng xa cò trắng rủ nhau về
Có
con nghé trên lưng bùn ướt
đẫm
Nghe
xạc xào gió thổi giữa cau tre.
Tiếng
kéo gỗ nhọc nhằn trên bãi
nắng
Tiếng
gọi đò sông vắng bến lau
khuya
Tiếng
lụa xé đau lòng thoi sợi trắng
Tiếng
dập dồn nước lũ xoáy chân
đê.
Tiếng
cha dặn khi vun cành nhóm lửa
Khi
hun thuyền, gieo mạ, lúc đưa nôi
Tiếng
mưa dội ào ào trên mái cọ
Nón
ai xa thăm thẳm ở bên trời.
“Ðá
cheo leo trâu trèo trâu trượt...”
Ði
mòn đàng dứt cỏ đợi người
thương
Ðây
muối mặn gừng cay lòng khế xót
Ta
như chim trong tiếng Việt như rừng.
Chưa
chữ viết đã vẹn tròn tiếng
nói
Vầng
trăng cao đêm cá lặn sao mờ
Ôi
tiếng Việt như bùn và như
lụa
Óng
tre ngà và mềm mại như tơ.
Tiếng
tha thiết, nói thường nghe như hát
Kể
mọi điều bằng ríu rít âm
thanh
Như
gió nước không thể nào nắm
bắt
Dấu
huyền trầm, dấu ngã chênh vênh.
Dấu
hỏi dựng suốt ngàn đời lửa
cháy
Một
tiếng vườn rợp bóng lá cành
vươn
Nghe
mát lịm ở đầu môi tiếng
suối
Tiếng
heo may gợi nhớ những con đường.
Một
đảo nhỏ ngoài khơi nhiều kẻ
nhận
Vẫn
tiếng làng tiếng nước của riêng
ta
Tiếng
chẳng mất khi Loa thành đã mất
Nàng
Mỵ Châu quỳ xuống lạy cha già.
Tiếng
thao thức lòng trai ôm ngọc sáng
Dưới
cát vùi sóng dập chẳng hề
nguôi
Tiếng
tủi cực kẻ ăn cầu ngủ quán
Thành
Nguyễn Du vằng vặc nỗi thương đời.
Trái
đất rộng giàu sang bao thứ tiếng
Cao
quý thâm trầm rực rỡ vui tươi
Tiếng
Việt rung rinh nhịp đập trái tim
người
Như
tiếng sáo như dây đàn máu
nhỏ.
Buồm
lộng sóng xô, mai về trúc nhớ
Phá
cũi lồng vời vợi cánh chim bay
Tiếng
nghẹn ngào như đời mẹ đắng
cay
Tiếng
trong trẻo như hồn dân tộc Việt.
Mỗi
sớm dậy nghe bốn bề thân thiết
Người
qua đường chung tiếng Việt cùng
tôi
Như
vị muối chung lòng biển mặn
Như
dòng sông thương mến chảy muôn
đời.
Ai
thuở trước nói những lời thứ
nhất
Còn
thô sơ như mảnh đá thay rìu
Ðiều
anh nói hôm nay, chiều sẽ tắt
Ai
người sau nói tiếp những lời yêu?
(*)
Ai
phiêu bạt nơi chân trời góc
biển
Có
gọi thầm tiếng Việt mỗi đêm
khuya?
Ai
ở phía bên kia cầm súng khác
Cùng
tôi trong tiếng Việt quay về.
Ôi
tiếng Việt suốt đời tôi mắc
nợ
Quên
nỗi mình quên áo mặc cơm
ăn
Trời
xanh quá môi tôi hồi hộp quá
Tiếng
Việt ơi tiếng Việt xót xa tình.
Lưu Quang Vũ
(*)
Câu thơ Xuân Quỳnh:
Tiếng yêu của những ngày xưa
Vượt qua năm tháng bây giờ đến ta
Các thao tác trên Tài liệu