Điểm sách:

HỒI ỨC ĐẾN TƯƠNG LAI

Phạm Xuân Nguyên

Kính thưa các anh chị,

Tôi rất lấy làm tiếc đã không đến dự được cuộc ra mắt cuốn sách này của nhà kinh tế học Trần Văn Thọ. Lý do là trong buổi sáng nay (14/6/2025) cùng giờ này tôi bận làm MC cũng cho một cuộc ra mắt sách: tiểu thuyết Thuyền của nhà văn Nguyễn Đức Tùng ở Canada in ở trong nước, một tác phẩm viết về vượt biên và thuyền nhân (boat man) từ đó đặt ra vấn đề sự thật và ký ức. Hai sự kiện về sách có những sự trùng hợp ngẫu nhiên lý thú diễn ra rất gần nhau (52 Hai Bà Trưng và 36 Lý Thường Kiệt) mà ước gì tôi có thể phân thân để cùng lúc dự được cả hai. Nhưng người phàm thì không thể phân thân nên tôi đành khất cuộc này và xin viết ra vài lời cậy nhờ sư tỷ đồng Phạm là nhà kinh tế Phạm Chi Lan gửi đến anh Trần Văn Thọ và tất cả các anh chị có mặt.

Tôi đã đọc hết cuốn sách của anh Thọ. Sau đây là mấy ghi nhận ban đầu của tôi.

 1.Trước hết là tên sách: Hồi ức đến tương lai. Tôi thích cái tên sách đó. Hồi ức là nói về quá khứ. Tác giả lấy hồi ức để nói về tương lai vì có tương lai nào không đi từ quá khứ. Tên sách như vậy có thể diễn dịch là ngoái lại, tìm lại (quá khứ) để đi tới tương lai. Tôi chợt nhớ tới hai cuốn sách khác có cùng cách đặt tên sách gần như thế: Đến hiện đại từ truyền thống của giáo sư Trần Đình Hượu (1925/1995), thầy giáo đại học của tôi, và Dĩ vãng phía trước của nhà phê bình văn học Ngô Thảo. Dưới tên sách chính anh Thọ có thêm tên sách phụ: “Suy ngẫm về văn hoá, giáo dục và con đường phát triển của Việt Nam”. Đọc từ tên sách vào nội dung sách tôi thấy nhà kinh tế Trần Văn Thọ đã tích luỹ, tạo lập và sử dụng được cho mình một cái vốn văn hoá khi anh bàn đến các vấn đề kinh tế.

2. Nhà kinh tế Trần Văn Thọ có hai mối quan tâm chính về kinh tế Việt Nam: nửa thế kỷ qua là tìm con đường phát triển cho đất nước và hiện nay là xây dựng hình ảnh lý tưởng của một đất nước phát triển. Là chuyên gia kinh tế dĩ nhiên anh dùng các tri thức và lý thuyết kinh tế để nghiên cứu những vấn đề kinh tế chung của thế giới cũng như của riêng Nhật Bản, Việt Nam, để đề ra các giải pháp cho các bài toán kinh tế toàn cầu và quốc gia. Trong lĩnh vực chuyên môn của mình anh đã có những thành tựu mà bằng chứng ghi nhận là anh đã được chính phủ Nhật Bản trao tặng Huân chương Thuỵ bảo Tia vàng (2018) và được hai đời Thủ tướng Việt Nam mời làm thành viên Tổ tư vấn kinh tế. Tôi là dân văn chương dốt kinh tế nhưng đọc các bài viết về kinh tế của anh Thọ (dĩ nhiên là những bài anh viết cho độc giả phổ cập, tức là những bài đăng báo phổ thông nay được tập hợp vào sách) thấy rất hiểu và rất đồng cảm với những kỳ vọng cũng như những băn khoăn lo lắng của anh cho con đường phát triển của đất nước. Chỉ riêng cái việc anh đã báo động sớm (từ 1997) nạn lạm phát tiến sĩ do sự dễ dãi và hiểu sai về văn bằng này ở nước ta mà rồi trong nước vẫn không ngăn chặn được đã cho thấy cái nhìn xa và nỗi ưu quốc của anh.

3. Nhưng tôi đang nói đến cái vốn văn hoá của nhà kinh tế Trần Văn Thọ. Hay nói cách khác trong con người kinh tế của anh có con người văn hoá mà văn hoá là gốc. Không phải người làm kinh tế nào cũng có được cái vốn này. Anh Thọ có vì nó đã được gây mầm ở anh từ người ông nội quyết chí cho đứa cháu phải được học hành đến nơi đến chốn bằng những tấm vé số mua cầu may. Vì nó đã được nuôi dưỡng ở anh từ người thầy giáo dạy văn trung học gìn giữ tập vở môn quốc văn của người trò để hơn ba mươi năm sau trao lại cho trò. Vì nó đã được ấp ủ ở anh từ cuốn vở chép gần như hết các bài thơ của thi sĩ Đinh Hùng. Vì nó đã được bám rễ trong anh từ những trang văn của nhóm Tự Lực Văn Đoàn mà quan trọng nhất là một tư tưởng của nhà văn Nhất Linh thể hiện ở nhân vật Dũng trong tiểu thuyết Đoạn tuyệt: “Chiều hôm ấy Dũng như cảm thấy tâm hồn của đất nước, mà biểu hiện cho đất nước ấy không phải là những bậc vua chúa danh nhân, chính là đám dân hèn không tên không tuổi. Dân là nước. Yêu nước chính là yêu chung đám thường dân, nghĩ đến sự đau khổ của đám thường dân.” Trần Văn Thọ rất tâm đắc với quan niệm này, cho đây là định nghĩa rất hay, rất thiết thực về lòng yêu nước. Nên hễ có dịp là anh cứ nhắc lại, trước hết là để tự nhắc mình. Chính tư tưởng đó, vốn văn hoá đó đã thôi thúc anh ở đâu làm gì cũng nghĩ đến nhân dân, đất nước trong từng suy nghĩ, tư duy, hành động. Bàn về đường hướng phát triển kinh tế nói riêng, phát triển xã hội nói chung của đất nước thời hiện đại mà Trần Văn Thọ liên hệ kết nối được với tinh thần khí phách của Trần Hưng Đạo, Nguyễn Trãi, Quang Trung thì phải nói dòng máu lịch sử văn hoá dân tộc đã chảy mạnh trong anh. Vì thế đọc các bài anh viết trong tập sách này vẫn thấy cập nhật, kích thích và truyền cảm hứng, dù có những sự kiện, con số đã phủ thời gian tính.

4. Cố nhiên, ở tư cách người làm văn học, tôi có để ý hơn đến những bài Trần Văn Thọ viết về văn chương nghệ thuật. Anh không nhận mình là người làm văn nhưng tôi thấy anh đã có dự phần vào văn một cách không ngẫu nhiên. Có thể thấy là anh thích thơ và có tìm hiểu về thơ như một người yêu thơ. Anh đã nhắc lại “nghi án” trong lịch sử văn học về bài thơ “Tiếng thu” của Lưu Trọng Lư liệu có phải là lấy ý từ một bài thơ của Nhật Bản, điều mà Nguyễn Vỹ đã xướng lên từ thập niên 1970. Anh đã tạt sang cả lý luận văn học khi bàn về một nhận định thế nào là thơ hay của Nguyên Sa hay về loại thơ tân hình thức mới du nhập vào Việt Nam gần đây. Anh còn bình về những câu thơ mình cho là hay. Khi viết như thế Trần Văn Thọ có sự tự tin ở mình và tin ở người đọc có sự hưởng ứng, tương thông. Tôi nhận ra sự tinh tế của anh ở bài viết về nhạc phẩm nổi tiếng “Chiều mưa biên giới” của nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông. Tinh tế khi anh phân tích ca từ “Đêm đêm chiếc bóng bên trời / Vầng trăng xẻ đôi vẫn in hình bóng một người”. Câu hát có mượn ý câu thơ Kiều thì ai có đọc đều biết. Nhưng Trần Văn Thọ đã như một nhà phê bình tinh tế nhận ra một điều sâu hơn làm cho “vầng trăng xẻ đôi” trong câu hát khiến người nghe xúc động hơn trong câu thơ, đó là “có lẽ vì trong “Truyện Kiều”, vầng trăng xẻ đôi là hình ảnh người thứ ba tưởng tượng về hai chủ thể khác, còn trong “Chiều mưa biên giới” chính tác giả là người trong cuộc, đương tha thiết nhớ về người yêu.” Tinh tế hơn nữa khi từ một bình luận của một chiến sĩ quân đội nhân dân Việt Nam thương tiếc nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông dịp ông qua đời, Trần Văn Thọ đã kết luận bài viết của mình bằng tâm thức hoà giải dân tộc: “Các thể chế chính trị đều cấm “Chiều mưa biên giới”, nhưng nhạc sĩ đã đi vào con tim của mọi người Việt Nam. Tính nhân văn làm tác phẩm vượt thể chế, vượt không gian và sẽ sống mãi với thời gian.” (tr. 97).

5. Đến tương lai ở một khía cạnh khác ngoài kinh tế là từ tính người và tình người Việt với nhau như thế. Tôi đọc được điều này trong cuốn sách của Trần Văn Thọ. Những bài viết trong sách theo tác giả là những bài tương đối nhẹ nhàng, không đi sâu vào chuyên môn, dễ đọc, hợp với nhiều độc giả khác nhau. Nhưng khi tập hợp chúng lại thành một cuốn sách đặt trong một cấu trúc hợp lý và cho nó cái tên Hồi ức đến tương lai thì chúng có sức gợi mở nhiều và lan rộng được đến nhiều người đọc cùng chung sự quan tâm đến vận nước như anh, bất luận ở lĩnh vực ngành nghề nào. Cảm ơn anh Trần Văn Thọ về cuốn sách này và không chỉ vì cuốn sách này. Cảm ơn các anh chị đã nghe tôi vắng mặt và một lần nữa tôi rất tiếc không thể dự được để được nghe ý kiến của mọi người về trong và ngoài cuốn sách của anh Thọ mà tôi tin là sẽ rất lý thú và bổ ích. Chúng ta cũng phải cảm ơn Nhà xuất bản Đà Nẵng đã in cuốn sách này của anh Thọ trong một nỗ lực văn hoá là muốn cứu giữ lấy mình khi cấp chính quyền thành phố muốn giải thế mình. Và cuối cùng nhưng không phải sau hết, chúng ta chúc nhau cùng anh Trần Văn Thọ tin được vào tương lai từ những hồi ức ta đã có từ quá khứ.

Hà Nội, 13/6/2025

pxn