Hình 1 : Tranh trang trí Tết 1954
(Dưỡng đường Aire-sur-l’Adour)

Hình 2 : Dưỡng đường Saint-Hilaire
-du-Touvet (xuân 1955).

Hình 3 : Ban hợp xướng phong trào Việt kiều tại Pháp (Tết 1967). Ảnh tư liệu của PNT.

(1) Bầu cử Quốc hội non 1 tháng trước đó (6/1/1946), chủ yếu là ở Bắc Bộ và ở Trung Bộ. Còn Nam Bộ bắt đầu Kháng chiến, không tổ chức bầu cử được, nhưng được dành 18 ghế. Hai đảng đối lập không chịu tham gia tuyển cử, được dành 50 ghế (cho Việt Nam Quốc Dân đảng) và 20 ghế (cho Việt Nam Cách mệnh Đồng minh hội) – nhưng nói chung được coi là cuộc bầu cử dân chủ đầu tiên ở nước ta.

(2) Những thảm hoạ lịch sử lúc đó cũng chưa xảy ra, như chiến tranh lâu dài, một phần người Việt Nam theo ngoại bang, càn quét, chém giết ; lúc ấy cũng chưa có áp dụng ý thức hệ nặng nề, chỉnh huấn, đấu tố trong cải cách ruộng đất ; chưa có chia cắt đất nước ; chưa có thuyền nhân, vv. Lúc ấy Ngân quỹ Nhà nước trống rỗng. Theo lời kể của ông Nguyễn Mạnh Hà, bộ trưởng Kinh tế Chính phủ Lâm thời, lúc đó bộ trưởng không có lương, cơm nhà việc nước, cần tiền cho công việc thì hỏi bộ Tài chính. Ngày 8/9/1945, Chính phủ lâm thời quyết định tổ chức Tuần lễ Vàng, mọi tầng lớp cả nước hiến vàng để góp vào quỹ Quốc phòng. Nhiều gia đình tư sản đã tự nguyện đóng góp những khoản lớn. Các gia đình ở thành phố đều đem tặng tư trang. Nghe nói ở thôn quê nghèo, có những cô thôn nữ dành dụm được chiếc khuyên vàng cho ngày cưới sau này, cũng đem đóng góp. Ở Huế, bà Nam Phương (vợ ông Bảo Đại lúc đó đã thoái vị), cũng đem tư trang của mình đóng góp vào đó. Nạn đói xảy ra trước đó chưa khắc phục được. Tuy không có sử liệu nào ghi chép, nhưng tôi còn nhớ là thuở đó có lời Hồ Chủ tịch kêu gọi mọi gia đình mỗi tuần nhịn một bữa cơm để góp gạo cứu đói. Không biết có gia đình nào thực sự nhịn ăn một bữa không, nhưng mỗi tuần góp gạo cứu đói thì quả là có (như trường hợp gia đình tôi). Cũng có câu chuyện vui là ở mấy phố buôn bán ở Hà Nội, mấy ông bà chủ hiệu, nhịn cơm để đi… ăn phở. Dù sao sự góp gạo là có thật, ít ra cũng có ở Hà Nội hồi đó, trong mấy tuần. Thuở ấy cũng chưa thương mại hoá giáo dục một cách đại trà, chưa dùng chuyện học để kiếm lời, chưa có chuyện học giả bằng thật, vv. Về mặt tương trợ lẫn nhau, chênh lệch giàu nghèo chưa quá đáng ; chưa có cảnh người giàu ăn thừa mứa, nhập đồ ngoại chơi sang, mà không góp chút đỉnh cho người nghèo. Cho nên niềm tin và hy vọng ở một tương lai xán lạn còn đang tràn trề.

(3) Xem thêm chú thích (11) bài Cố nhân về chuyện đổi tiền.

(4) Nhưng không phải ở dưỡng đường nào cũng có thể ăn Tết. Thí dụ như Đông-Xuân 1955, tôi nằm chữa bệnh ở Sanatorium ở Saint-Hilaire-du-Touvet ở gần Grenoble (xem hình 2 : nhìn bề ngoài là một thiên đường, nhưng cuộc sống bên trong là một « địa ngục » đối với tôi). Thuở đó quan niệm chữa bệnh lao còn thô sơ, cộng thêm với sự diễn giải phương pháp chữa của ông bệnh viện trưởng già và độc đoán, càng thêm kỳ dị. Trong 6 tháng ở đó, cũng như các bệnh nhân « nặng » khác, tôi bị nhốt ngày đêm trong phòng (hai bệnh nhân một phòng), không được đi dạo ngay cả ngoài hàng lang dù là chốc lát. Bị thuốc tiêm nhỏ giọt, thuốc uống, bị buộc nằm liệt trên giường dù là ăn uống, nên lục phủ ngũ tạng đều hư hỏng, hậu quả cho đến nay. Tuy vậy, tôi cũng phải cố gượng học qua sách – tuy không biết chính xác chương trình giảng dạy ở giảng đường đại học Paris là gì (thời đó, chưa có những phương tiện sao chụp hay in giáo án như sau này) – mà nếu tôi không gượng học để về đi thi lấy bằng, thì sau đó không biết kiếm nguồn ở đâu để mà sinh sống. Tối bị tắt đèn sớm, tôi phải làm cái « chụp đèn » kiểu thời chiến để lén học khuya. Sau 6 tháng, tôi mới xin được chuyển về một dưỡng đường khác (Bouffémont) ở vùng bắc Paris. Trong khung cảnh đó, làm gì mà có hơi sức để mà nghĩ đến ăn Tết, một thứ xa xỉ không thể với tới !

Nhân dịp này, cũng xin kể dài dòng một chút về khả năng kiếm thêm chút tiền trong thời kỳ sống trong dưỡng đường. Không phải ở nói nào cũng có khả năng này : chỉ khi nào tình hình sức khoẻ đã kha khá, được về dưỡng bệnh ở các dưỡng đường « postcure » vùng Paris – đặc biệt là 2 dưỡng đường « postcure » ở phố Quatrefages ngay trong Paris, và ở Sceaux ngoại ô Paris, thì mới có may mắn này. Vốn là thuở ấy, có một bệnh nhân cũ, tên là Ch., cựu giáo viên một trường trung học, nảy ra một sáng kiến : anh ta sáng lập ra một cái « trường » dạy học bằng thư từ, mang tên là « Ecole universitaire par correspondance ». Cái tên cũng lạ, nhưng có lý do của nó : thuở đó, có một cái « trường tư thục » mang tên là Ecole Universelle, dạy qua thư từ (qua bưu điện : gửi bài giảng, gửi bài tập, học sinh trả tiền ghi tên học cũng gửi bài làm qua thư từ, bài chấm xong cũng được gửi lại bằng bưu điện ; dạy linh tinh đủ thứ ; nhưng trường này được nhiều người biết ; đến nay còn tồn tại, được 101 năm rồi !). Cho nên Ch. mới « mượn gió bẻ măng » đặt tên trường là « Ecole universitaire par correspondance ». Thuở ấy, các kỳ thi tú tài Pháp (phần 1 cũng như phần 2) đều có khoá thi trước hè và khoá thi sau hè. Các gia đình có con thi trượt khoá trước hè, cố gắng bỏ tiền ghi tên cho con học trong mùa hè, để sửa soạn cho khoá thi sau hè. Trường của Ch. gửi bài học ôn và bài tập cho đám học sinh này, và tuyển trong dưỡng đường những bệnh nhân nào có bằng cử nhân hay xấp xỉ, để chấm bài, trước khi gửi bài đã chấm lại cho học sinh. Những người chấm bài, tuỳ theo khả năng và can đảm, nhận mỗi ngày một số bài để chấm, dăm chục hay cả trăm. Trong những giờ phải nằm nghỉ, cứ nằm trên giường mà chữa bài. Rồi theo số bài chữa mà được trả tiền. Nhờ vậy mà những người như tôi, hay Nguyễn Đình Ngọc, mỗi vụ hè, cũng kiếm thêm được chút tiền. (Ai muốn biết thêm về nhà tình báo, giáo sư, thiếu tướng công an Nguyễn Đình Ngọc, xin mời mở đọc bài  Cố nhân, trong Chương 6 của cuốn sách của tôi Học một sàng khôn, nxb Tri thức 2007, cũng có trên trang mạng buitronglieu). Sau này, khi bệnh lao được diệt ở Pháp, nhiều dưỡng đường chuyển hướng, trường của Ch. này cũng thôi, không tồn tại nữa.

Thời đó, nhiều khó khăn chồng chất, nhất là vật chất, bất đắc dĩ phải kiếm tiền. Có một lần tôi phải nhận đi làm « vai đám đông » (figurant) trong một cái phim hạng bét (phim La rivière des 3 jonques 1956 với đào Dominique Wilms và kép Jean Gaven), trong cảnh trong một hộp đêm, tôi phải quay lưng lại để ống quay không thấy mặt. Cái thời cực quá.

Ngày nay, đã về hưu, tôi có thì giờ ngẫm nghĩ lại quá khứ, và tôi nhận xét thấy rằng dù ở xã hội Việt Nam hay ở xã hội Pháp – ở các xã hội khác (như Mỹ ?) thì tôi không biết – trong giới đại học, « một số người» ngoài mồm thì hô hào bình đẳng, nhưng bên trong ngấm ngầm kỳ thị gốc gác, không ưa những kẻ từ cảnh bần cùng mà vượt ngoi lên một địa vị kha khá nào đó ; nếu không phải là con ông cháu cha đang tại chức, hay là không xuất thân từ cùng những nôi  « gà nòi » như họ, thì họ ganh tị … Làm quân cho họ thì có thể được họ che chở, muốn làm đồng nghiệp của họ thì họ gây sức cản rất lớn, do đố kị hạng người self-made men/women. Thuở trẻ, tôi u mê không nhận ra, cứ băn khoăn tại sao đời mình cứ mười chuyện thất bại mới có được một chuyện thành công. Đó có lẽ tại là thời nhỏ, tôi đã bị ảnh hưởng quá nặng của một thứ luân lý Khổng Mạnh nào đó, ngây ngô tin tưởng tuyệt đối ở một thứ « méritocratie » lý tưởng (ưu tiên sử dụng những hạng người xứng đáng), tôi đã bị ảnh hưởng của những chuyện như :

Chuyện ông Bùi Xương Trạch, trong Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú : thuở trẻ nhà nghèo, theo việc cày cấy, nhưng chăm học, vừa bừa vừa học. Năm 28 tuổi đỗ đồng tiến sĩ năm 1478 đời vua Lê Thánh tông. Tương truyền hôm treo bảng ông còn cày ở ruộng. Sau làm quan đến chức thượng thư, tước Quảng quận công.

Rồi tôi cũng tỉnh ngộ. Té ra thời nào cũng có lý lịch nấy… Tôi viết mấy dòng này, không hề trong ý than vãn chua chát, mà coi đây như một lời chứng của một thời đã qua.

(5) Mortadelle thực ra là một món ăn gốc Ý (Mortadella) đặc sản của vùng Bologna. Đó là một thứ xúc xích khổ rộng, đường kính rất rộng, (có thể rộng hơn đường kính của chiếc giò ta nhiều), nhồi thịt trong khúc ruột mỏng, có thể là thịt lợn hay thịt khác, thí dụ như thịt cừu non.

(6) Tôi không phải là người viết tiểu thuyết ; tôi chỉ là người kể chuyện. Nay tôi đã nghỉ hưu và đã thôi công tác hội đoàn từ lâu. Đã mấy chục năm trôi qua, đủ « thời hiệu » (prescription) để kể ra mà không làm phiền cho ai, nên tôi xin kể vài chuyện như những lời chứng. Hồi làm công tác hội đoàn, vì lợi ích chung của tập thể, của đất nước Việt Nam, tôi đã nhiều lần phải nín nhịn, dù là « đối với ta », hay « đối với bạn ». Tôi xin kể hai chuyện vặt :

a/ Chuyện « đối với ta » : Điển hình nhất của sự lê thê phát biểu là một buổi mít tinh thời đầu Mỹ bỏ bom miền Bắc, tôi không nhớ năm nào (có lẽ cuối 1965 ?), do cơ quan Tổng Đại diện của ta ở Pháp tổ chức – (lúc đó chưa nâng lên hàng Sứ quán) – tại một phòng mượn của Sứ quán xã hội chủ nghĩa Bun-ga-ri. Một cán bộ phát biểu trong 2 tiếng đồng hồ, diễn văn ứng khẩu, không có dàn bài, ý tưởng tù mù không thứ tự, lắp đi lắp lại, dường như ông thích nói mà lại không biết nói gì. Sau đó cử tọa lại bị quất thêm cho một « chiêu » : được xem phim-vở múa Hồng sắc nương tử quân 紅色娘子軍 (Đội hồng quân phụ nữ) của Trung quốc, hình như tiếng Pháp gọi là film-ballet « le Détachement féminin rouge », một trong những tác phẩm sân khấu được coi là nổi bật của thời Đại Cách mạng văn hóa (tuy đề tài là một đội nữ hồng quân ở đảo Hải Nam thời kháng Nhật). Tất nhiên, hồi đó tôi im lặng không nói gì. Nhưng nay nhớ tới, tôi còn choáng váng. (Cám ơn anh K.V. đã cho tôi chi tiết về xuất xứ của phim-vở múa « Hồng sắc nương tử quân »).

b/ Chuyện « đối với bạn » : Tôi có một bà đồng nghiệp Pháp vong niên, người phái tả chính cống. Bà là con gái một nhà khoa học danh vọng lớn, bà cũng là vợ của một nhà khoa học nổi danh, phía bên chồng cũng như gia đình bà đều là những vọng tộc, lại có họ hàng thân trong giới cầm quyền. Hồi chiến tranh Việt-Mỹ, lúc Mỹ bắt đầu bỏ bom miền Bắc, bà cũng giới thiệu với tôi một vài nhà khoa học Pháp, để tôi tranh thủ họ ủng hộ Việt Nam. Nhưng tôi cũng « ngớ người » khi bà bảo tôi : « Mấy người Việt Nam sống ở Pháp, sao không về Việt Nam để đấu tranh bảo vệ nước mình ? ». Rồi bà bĩu môi bảo tôi : « Họ là những người thận trọng cho bản thân họ ». Tôi đang cần tranh thủ sự ủng hộ, nên tôi nín lặng không trả lời, nhưng tôi nghĩ thầm : « Chắc vì gia đình đôi bên của bà, nên bà tự cho mình là ngoại lệ. Bà gốc Do Thái, luôn luôn đề cao Do Thái ; nước Israel lâm nguy từ bao năm, sao bà không về đó để bảo vệ, mà lại ở Pháp dạy khôn người khác!». Cũng may là chồng bà ta là người đàng hoàng hơn. Dù sao – vẫn do ảnh hưởng của luân lý cổ xưa, dạy rằng chớ nên là người « ơn lớn thì chóng quên, thù nhỏ thì nhớ mãi » – trong công tác chung, tôi là người « thù lớn thì bỏ sang một bên, ơn nhỏ thì cũng phải trả» ; nên sau này, khi hòa bình đã lập lại, tôi đã cố thu xếp để bà được mời sang thăm Việt Nam một chuyến và bà đã được tiếp đãi long trọng.

Kể vậy để nói rằng thuở còn gian nan công tác hội đoàn, cũng phải chịu những thiệt thòi sứt mẻ cá nhân, chứ không phải như có người tưởng rằng những loại người như tôi là loại « ăn cỗ thì đi trước, lội nước thì đi sau ». Kể lại để tạm coi như là chuyện « giải trí» ngày đầu năm.