Trần Đức Thảo, một kiếp người

Sinh thời, Jean-Paul Sartre coi ông là một trong số rất hiếm những người mácxít không chìm đắm trong tụng niệm, mà dám xông pha nơi biên ải của sự hiểu biết. Đúng là Trần Đức Thảo đã xông pha khi ông công bố Phénoménologie et matérialisme dialectique (Hiện tượng luận và chủ nghĩa duy vật biện chứng, Minh Tân, Paris 1951). Ông đã tìm cách thống nhất tính ý hướng (intentionnalité) của ý thức, tính tự do của con người với quá trình vận động của Lịch sử. Ông đã theo dõi những bước đi chập chững của sinh học cuối thập niên 1940, cố tìm ra nhịp cầu nối liền sự sống và tư duy. Ông đã choảng cả trọng khối của hiện thực vào quan điểm siêu việt (transcendance) của các bạn đồng song ở phố Ulm. Đối với các nhà “mácxít” chính thống, ông làm loé sáng cái intentionnalité rất có vấn đề. Hai sự khước từ ấy, hai đòi hỏi ấy, là nội lực quán xuyến những tác phẩm của ông. Trong cõi hỗn mang của Lịch sử, ông đòi trọn vẹn cả phần xác lẫn phần hồn. Một con người tự do. Đã 40 năm nay.

Ngày ấy, tương lai Trần Đức Thảo tưởng chừng rộng mở và sáng chói. Rốt cuộc, nó tối om, như cái tiền đồ của chị Dậu trong Tắt đèn. Là người triệt để mácxít, ông không tin có thể phủi đời mà hiểu được con người. Sự thấu hiểu thế giới chỉ chớm nở, hưng phấn thông qua hành động. Ông muốn trả giá, trả nợ đời để được tư duy thân phận con người cho tới cùng:

“Phần thứ nhì của Phénoménologie et matérialisme dialectique (1951) do đó đã dẫn tới một cái ngõ cụt và lúc đó tôi đã hy vọng tìm ra giải pháp trong cuộc cách mạng Việt Nam. Cuối sách, khi nói tới “vận động hiện thực của lịch sử”, chính là tôi bóng gió nói tới cuộc cách mạng Việt Nam” ¹.

Trung thành với truyền thống sĩ phu, ông xếp bút nghiên, rời Pháp về chiến khu Việt Nam. Con người tự do ấy đã tự biến mình thành chiến sĩ. Là nhà triết học, ông quyết định, qua chiến đấu, sẽ khắc tự do của mình trong quá trình xây dựng nhân cách của nhân loại.

Người ta kể lại rằng Trần Đức Thảo ước mơ thuyết giảng chủ nghĩa Mác cho các nhà lãnh đạo Đảng. Nếu đúng vậy, quả là bé cái lầm. Họ xếp ông vào một xó để dịch tác phẩm của tổng bí thư Trường Chinh ra tiếng Pháp, nhân tiện để dạy ông chủ nghĩa Mác hiện thực của guồng máy Đảng.

Chủ nhiệm Khoa sử Trường đại học tổng hợp, mà rồi Trần Đức Thảo bị cấm giảng dạy, phải dịch thuật lặt vặt để sống, phải bán dần bán mòn những bộ từ điển để ăn. Họ chặt đứt mọi liên hệ của ông với thế giới, họ cô lập ông ngay giữa đồng bào của mình. Ông vẫn nghiên cứu với những phương tiện trong tầm tay. Vẫn một nỗi ám ảnh khôn nguôi: làm sao, một ngày kia, liên hợp được những cỗi rễ vật chất, sinh học, lịch sử, xã hội của con người với ý thức tự do của nó. Lâu lâu giữa hai đợt bom Mỹ, ta vẳng nghe tiếng nói của Trần Đức Thảo. Đâu đó một bài nghiên cứu đăng trên một tạp chí. Ta biết ông còn sống, còn tư duy. Thế là đủ. Chẳng có gì đáng tự hào, cũng chẳng có gì phải dằn vặt lương tâm. Còn bao nhiêu việc khác cấp bách, phải làm. Vả chăng, có điều luật văn minh nào kết tội sự thờ ơ trước một tư duy đang lâm nguy?

Rồi tới lúc họ bán tống bán tháo chủ nghĩa cộng sản. Bán, bán hết. Hải sản, dầu mỏ, hồng ngọc, gỗ quí... đàn ông, đàn bà, từng container, từng chuyến charter, Đông Tây Nam Bắc, đủ mười phương tám hướng... bán luôn cả linh hồn của Đảng. Ông chẳng bao giờ có gì để bán. Chỉ còn một điều để cho: sự đòi hỏi còn nguyên vẹn từ tuổi trẻ. Họ sử dụng ông một lần chót, để ông sang Paris gặp gỡ trí thức, bảo vệ cái lý tưởng mà họ đã hết tin tưởng. Biết đâu đấy. Lầm to, cái lầm tất yếu của mọi vương triều trong buổi suy tàn. Trên mảnh đất năm nào đã loé lên tư tưởng của mình, Trần Đức Thảo đã tìm lại cỗi rễ của sự trưởng thành, hưng phấn của tuổi trẻ: “cái đà nội tâm của những năm chót thời tôi ở Pháp” ¹ đã tái khởi động ngay từ những ngày đầu của perestroika.

Tình cờ tôi được gặp ông, vài tháng trước khi ông chết. Ông sống đơn độc trong một căn phòng bé tí, rệu rã. Gián lững thững bò khắp nơi, trên tường, trên trần. Đôi mắt ông, đôi mắt sáng, thơ ngây như mắt trẻ con, không thấy chúng. Bạn bè bảo tôi ông Thảo bây giờ lẩm cẩm rồi, bao nhiêu năm bị truy bức, tâm thần của ông đã bị nhị phân (schizophrénie) rồi. Song tôi đã gặp một con người minh mẫn.

Biết ông đã từng tranh luận với Sartre, tôi hỏi ông nghĩ sao về tác phẩm Phê phán lý trí biện chứng (Critique de la raison dialectique). Ông nói: “Sartre là nhà triết học duy nhất đã đặt ra những câu hỏi đáng đặt”. Tôi lại hỏi về trước tác của ông, và nói thực là tôi thấy chúng máy móc. Ông khoát tay như muốn gạt chúng đi, và đưa cho tôi tác phẩm cuối cùng, còn dưới dạng bản nháp.

Ông nói đôi điều về cuộc sống của ông ở Paris. Mỗi ngày ông còn viết được một trang. Ông vẫn lạc quan, vẫn hy vọng, qua sự tiếp cận những khoa học mới, ông sẽ mở ra con đường mới. Ông chưa biết nhân loại mảnh mai lắm, ông chưa tưởng tượng được quá khứ có thể vùi dập tương lai. Bạn bè muốn giúp ông, và ông thường từ khước. Ông quá sợ bị kết nạp vào các trường, các phái, các nhà thờ. Tôi hiểu ông đã lâm bệnh nặng. Căn bệnh của ông có một cái tên: Tự do. Ông muốn vận dụng nó để làm gì? Hãy nghe ông nói, một lần chót:

“... khi tự vấn mình, ý thức đòi hỏi cái Thiện trong hành động, cái Chân trong tri thức, và cái Mĩ trong sự hoàn thành các quá trình nghiệm sinh. Qua đó, ý thức biến thế giới tự nhiên thành một nhân giới, xứng đáng với con người” ( “...la conscience dans son appel à soi-même pose l’exigence, du bien dans l’action, du vrai dans la connaissance, et du bien dans l’achèvement des processus vécus. Par là, la conscience fait du monde naturel un monde humain, valable pour l’homme” ¹).

Cái chân trong tri thức! Ông đã sống nhầm thời đại. Thời đại này chỉ biết hiệu quả trước mắt. Cái thiện trong hành động! Ông đã chọn nhầm thế giới. Thế giới này chỉ tuân theo lợi nhuận. Cái mĩ trong sự hoàn thành các quá trình nghiệm sinh! Ông đã nhầm nhân loại. Nhân loại hôm nay chỉ ao ước cơm áo, giải trí và những bức tường thành.

Không khuất phục được ông lúc sống, họ tìm cách quản lý cái chết của ông. Dưới ống kính máy quay phim, họ gắn một cái huân chương hạng hai lên quan tài. Muộn quá rồi. Ông đã ra đi mang theo hoài bão, chỉ để lại một sự đòi hỏi, cho những cuộc đời thầm lặng. Người chiến sĩ, người cộng sản, nhà tư tưởng không hề bỏ cuộc ấy đã ra đi. Sống như ông đã phải sống, có lẽ chỉ có thể chết như ông đã chết. Tôi hồi tưởng đôi mắt ông, đôi mắt sáng, thơ ngây tựa mắt trẻ con. Và tôi tự nhủ xét cho cùng, đời ông thật buồn mà thật đẹp, vì ông đã biết chết như chẳng mấy người biết sống, sống mà không hề bán mình. Trần Đức Thảo là một nhà triết học chân chính.

30.4.1993

TRẦN ĐẠO

(Kiến Văn chuyển ngữ)

¹ Un itinéraire, édité par l’auteur, Paris 1992