Kiểm lại một số ý kiến
góp về việc học

Bùi Trọng Liễu*

Tháng 4/1987, giáo sư Phan Đình Diệu và tôi có viết chung một bài báo, với đầu đề là “Góp ý kiến về việc học”, đăng trên báo Tổ quốc số tháng 11/1987, rồi báo Nhân Dân đăng ngày 27/12/1987 và báo Tuổi Trẻ đăng ngày 29/12/1987. Những ý đăng trong bài đó cũng là những ý mà mỗi người chúng tôi “điều trần nội bộ” với những vị có thẩm quyền. Đã hơn 6 năm qua. Tôi muốn trích lại những điều chỉnh phát biểu trong bài đó, và – để kiểm điểm so sánh với hiện nay – tôi xin ghi kèm theo “lời bình” những gì đã được thực hiện, những gì chưa đạt được, những gì còn giá trị, những gì đã lỗi thời. Những lời bình này là của riêng tôi, nhưng tôi tin rằng giáo sư Diệu cũng chia sẻ với tôi. (Dưới dây, các phần trích dẫn sẽ in bằng chữ nghiêng, có vạch xám dọc theo lề).

[Trích bài đăng năm 1987 kể trên:]

Vấn đề “đất nước phát triển, xã hội tiến bộ, cuộc sống văn minh và hạnh phúc” gắn liền với “trí tuệ”, nghĩa là gắn liền với vấn đề “học” [...]

I. Mục tiêu của việc học

Trước hết, cần nhắc lại mấy mục tiêu của việc học:

1. Mục tiêu thứ nhất là tạo một cơ sở tri thức, văn hoá cho con người và xã hội.

a/ “Học” là một đòi hỏi của xã hội, bởi vì một xã hội tiến bộ chỉ có thể là tập họp của những người có trình độ hiểu biết cao.

b/ “Học” là một nhu cầu tri thức của mỗi cá nhân: nhu cầu đó cần được đáp ứng vì nó dựa trên quyền được hiểu biết của mỗi người.

2. Mục tiêu thứ nhì là việc đào tạo chuyên môn nghề nghiệp:

a/ Đào tạo chuyên môn nghề nghiệp để đáp ứng cho các khu vực sản xuất, kinh tế, hành chính và cho các hoạt động xã hội khác của đất nước.

b/ Cho mỗi cá nhân một chuyên môn nghề nghiệp, để mưu cuộc sống.

Hai mục tiêu đó tạm gọi tắt là mục tiêu “kiến thức” và mục tiêu “nghề nghiệp” quan hệ với nhau, nhưng phải được phân biệt, và không nên xem là đồng nhất.

Lời bình: Hai mục tiêu đó, ngày nay đã được chấp nhận, và trở thành bình thường. Nhưng nếu áp dụng vào nền đại học, tôi thiết tưởng cần nêu lại “sứ mạng” của nền đại học thời nay: truyền bá sự hiểu biết, thông tin khoa học và kỹ thuật, mở rộng văn hoá, nâng cao trí tuệ và tính độc lập suy nghĩ, hợp tác quốc tế và hoà nhập vào sự tiến triển chung của thế giới, hoà với việc đào tạo nghề nghiệp.

II. Vài điểm về việc học trong thời đại ngày nay

1. Trong sự phát triển của một nước, trình độ văn hoá, khả năng học hỏi và sự hiểu biết chung của quần chúng, cũng như của lãnh đạo, đóng một vai trò quan trọng, chứ vấn đề không chỉ phụ thuộc vào có bao nhiêu kỹ sư, bác sĩ, giáo sư, v.v... Với sự phát triển nhanh chóng của khoa học, kỹ thuật, yêu cầu hiểu biết chung để trở thành một người “có văn hoá”, một xã hội “có văn hoá” càng ngày càng cao. [...]

2. Không thể tách rời trình độ đào tạo nghề nghiệp trong một nước ra khỏi trình độ chung của thế giới: thời đại hiện nay là thời đại của trao đổi, phân công, cạnh tranh. Cần phân biệt tư tưởng “không ỷ lại” với tư tưởng sai lầm “tự cấp, tự túc” đưa đến việc đóng cửa và dàn đều ở một trình độ thấp, chất lượng kém. Trong đào tạo nghề nghiệp hiện nay, cũng như trong vấn đề sản xuất, cần có lựa chọn trọng điểm, trọng tâm và bảo đảm chất lượng cao.

3. Phải phân biệt giữa ba vấn đề: học, học vị và vị trí nghề nghiệp trong xã hội. Mặc dù ba vấn đề đó liên quan mật thiết với nhau, không thể lẫn lộn hoặc để nhập nhằng rằng cứ học là sẽ có học vị, cứ có học vị là sẽ có vị trí nghề nghiệp. nếu không thì học vị sẽ không đánh giá đúng trình độ hiểu biết, và vị trí nghề nghiệp sẽ không tương xứng với thực lực. Và từ đó sẽ xảy ra sự hỗn loạn trong phát triển và sử dụng trí tuệ. Sự hỗn loạn đó sẽ có những hậu quả rất lâu dài, kéo theo những hỗn loạn khác trong kinh tế, luân lý, xã hội, văn hoá, v.v...

Lời bình: Những điểm nêu lên thời đó, ngày nay đã được coi như sự tất nhiên. Và ngôn ngữ “rào trước đón sau” cần thiết cho thời đó, ngày nay có thể làm cho người đọc mỉm cười. Nhưng cần nói thêm rằng bài chúng tôi viết từ tháng 4/1987, mãi sáu tháng sau mới được đăng, có lẽ do sự quá thận trọng của một số cán bộ. Không khí hiện nay so với thời đó, đã khác nhiều. Phải chăng, đấy là bằng chứng của một sự tiến bộ?

III. Nhìn lại việc học của ta trong thời gian qua

1. Người Việt Nam vốn có truyền thống “hiếu học”. Từ xưa đến nay, hầu hết mọi gia đình, dù phải thắt lưng buộc bụng, thường cố gắng cho con cháu mình được học hành càng cao càng tốt, nếu không được học thì không thoả mãn. Mặt khác, quá khứ và hiện tại cho thấy là khả năng tiếp thu trong việc học của người Việt Nam không phải là nhỏ. Nhưng cần xem lại cách tổ chức học và cách phát huy sự hiểu biết, trong từng giai đoạn, có phù hợp với nhu cầu phát triển xã hội không.

2. Xưa kia, từ ngày có học hành thi cử cho đến cuối thế kỷ 19, tổ tiên ta luôn luôn quan niệm vấn đề thi cử như là một biện pháp tuyển lựa một số người (quan lại) cho guồng máy hành chính nhà nước (khác với quan niệm thi cử để đánh giá một trình độ kiến thức). Như vậy có nghĩa là người Việt Nam thuở xưa đã quan niệm bằng cấp dính liền với một nghề nghiệp vào “biên chế” (quan lại). Tuy nhiên, thời xưa, tuy số người đỗ ít, nhưng số người “học để đi thi” đông, cho nên phần nào tỷ số người có một trình độ văn hoá so với dân số cũng đến nỗi thấp quá. Nhưng vì mục tiêu “kiến thức” của vấn đề “học” bị coi nhẹ, cho nên người đương thời không đủ sức để tự tạo nên sự tiến bộ cho xã hội mình, mà cũng không đủ sức để tiếp thu nổi cái mới từ bên ngoài. Những đau khổ mà dân tộc ta phải chịu đựng từ thế kỷ 19 đến một quá khứ gần đây, phải chăng cũng có phần là hậu quả của việc thiếu những kiến thức của thời đại khi cần thiết?

Lời bình: Nối tiếp truyền thống của kẻ sĩ thuở xưa, chúng tôi đem gương đời trước để minh họa cho những ý phát biểu cho ngày nay. Tôi xin được nêu thêm hai điểm của một vấn đề: Một số người Việt Nam thường đổ lỗi cho nhà cầm quyền thế kỷ 19 (nghĩa là triều đình Huế) về tội để mất nước, với lý do rằng các nhà cầm quyền thời đó không biết những kỹ thuật mới của phương Tây. Tôi nghĩ hơi khác. Ngay từ đời trước đó, nhà cầm quyền đã biết, chứ không phải không biết, những thành tựu của kỹ thuật mới của phương Tây. Vài thí dụ nhỏ: việc Lê Chiêu Thống (thế kỷ 18) lúc cầm cự với Tây Sơn, dùng ống viễn kính khi ra trận (Hoàng Lê Nhất thống chí, hồi thứ 11), việc Gia Long đóng tàu chiến, đúc súng, xây thành kiểu phương Tây, v.v... Nhưng những sự hiểu biết đó chỉ gói trong phạm vi của mấy nhà cầm quyền, còn dân chúng thì hoàn toàn chìm đắm trong sự không biết. Đó là điểm thứ nhất. Mặt khác, nhà cầm quyền thời đó tự cho rằng mình có đủ văn minh rồi (thể chế, cách trị nước, nền nếp xã hội, văn hoá, học vấn, v.v...), chỉ thiếu một chút kỹ thuật mà thôi, cho nên các vị đó mới không nhìn nhận sự cần thiết tìm hiểu những mô hình xã hội, cách sống, cách làm, cách học, v.v... ở nơi khác. Đó là điểm thứ hai. Cho nên tôi nghĩ rằng sự thất bại của ta ở thế kỷ 19 là sự thất bại về trí tuệ, chớ không chỉ là sự thất bại vì kỹ thuật thôi. Nếu rút kinh nghiệm cho ngày nay, có thể nói rằng sự học hành được tự do, dân trí cao, sự thông tin được phổ biến trong dân chúng, sự trao đổi ý kiến được bảo đảm rộng rãi, chính là những “vũ khí” cần thiết để bảo vệ cho độc lập dân tộc, cho dân sinh hạnh phúc.

3. Những ngày đầu sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, phong trào chống nạn mù chữ đã đáp ứng được nhu cầu của thời đó, góp phần nâng cao trình độ giác ngộ của quần chúng. Những cố gắng trong việc tổ chức việc học thời đó hẳn đã góp một phần không nhỏ vào sự thắng lợi của cuộc kháng chiến lần thứ nhất. Sau 1954, trong thời kỳ kiến thiết, để có thể từ chỗ “không có” đến đào tạo để “có” (cán bộ cho mọi ngành cần thiết), rồi sau đó trong thời kỳ chiến tranh chống Mỹ, hệ thống đại học được sắp xếp ngả theo mục tiêu nghề nghiệp và theo con số (trên nguyên tắc) phù hợp với kế hoạch nhà nước, được phân công và sử dụng theo nhu cầu. Cách tổ chức này đã đáp ứng được nhu cầu của một thời đã qua. Đó là những thành tựu của các giai đoạn đã kể trên.

4 . Ngày nay, tình hình và nhu cầu của đất nước đã thay đổi. Trong ý chí muốn phát triển, để bảo đảm và nâng cao mức sống, để đáp ứng được những đòi hỏi của xã hội và nguyện vọng của quần chúng, để theo kịp trào lưu tiến triển của thế giới, cách tổ chức việc học của ta cần thay đổi. Trong cách tổ chức việc học của ta hiện nay, có một số điểm cần được xem xét lại như sau:

[...] b/ Nguyên tắc kế hoạch hoá chi li toàn bộ việc học, nguyên tắc Nhà nước bao cấp toàn bộ việc học và phân công, quan niệm học vị nặng nề, không những không đáp ứng được những nhiệm vụ thật sự của đất nước, mà còn có những hiệu quả tiêu cực như:

-b.1/. Hạn chế việc học [...], và tạo những bất công trong tuyển sinh.

-b.2/. Không bảo đảm được chất lượng và không nâng cao được trình độ chuyên môn vì học lực của một số học sinh, vì Nhà nước không đủ khả năng vật chất đầu tư trang bị và bồi dưỡng cán bộ, v.v...

-b.3/. Không hợp lý trong vấn đề phân phối, sử dụng cán bộ, không đáp ứng được nhu cầu cán bộ cho địa phương.

Lời bình : Về điểm b. 1/, chúng tôi đặc biệt muốn nói tới “vấn đề lý lịch” trong việc học, mà nay đã được xoá bỏ. Còn các điểm b.2/ và b.3/ vẫn còn tồn tại. Có lẽ có thể nói thêm là ngày nay, “ý chí muốn học hành” của thanh niên bị tụt xuống thấp làm trầm trọng thêm vấn đề.

IV. Một số đề nghị

Để khắc phục những thiếu sót nói trên, [...] cần có sự đổi mới cách tổ chức hệ thống học của ta. Dưới đây, chúng tôi xin nêu một số đề nghị, chủ yếu đề cập việc học ở mức đại học.

1. Nên lập hai hệ thống học (ở mức đại học và cao đẳng chuyên môn) cùng do Nhà nước quản lý: Một hệ thống (tạm gọi là hệ thống A) tuyển sinh chặt chẽ khi vào học, với một số hạn chế sinh viên, hoàn toàn do Nhà nước trang bị và bảo đảm phân phối việc làm sau khi tốt nghiệp. Một hệ thống (tạm gọi là hệ thống B) mở rộng cho mọi người khác, miễn là có trình độ học, phải trả học phí, cấp học vị khi thi đỗ, Nhà nước chỉ kiểm tra chương trình học và độc quyền trong việc phát học vị, mà không bảo đảm phân phối công việc làm.

Hệ thống A chủ yếu bảo đảm được phần tối thiểu cần thiết về nhu cầu cán bộ trong biên chế của guồng máy kinh tế, sản xuất, hành chính của Nhà nước.

Hệ thống B góp phần:

a/ Giải quyết mục tiêu nâng cao trình độ văn hoá chung cho cả nước, thoả mãn nguyện vọng “học” của mọi người, đồng thời mang lại sự công bằng trong việc học.

b/ Cung cấp cán bộ cho mọi thành phần kinh tế, xã hội. Địa phương hay trung ương, cá thể hay quốc doanh, đồng thời là một nguồn dự trữ người có kiến thức để kịp thời hiệu chỉnh các kế hoạch nhà nước khi cần thiết.

c/ Cho phép nâng cao được chất lượng chuyên môn nghề nghiệp của tất cả mọi thành phần trong xã hội, kể cả trong biên chế nhà nước [...]

d/ Phục hồi, mở thêm và nâng cao giá trị một số ngành học gần với “khu vực thứ ba” (dịch vụ và thông tin) như các ngành luật, kinh tế, thương mại, sinh ngữ, văn khoa, khoa học xã hội, v.v... Khu vực này tạo ra nguồn thu nhập ngày càng lớn, trong khung cảnh “mở cửa” làm ăn với thiên hạ, v.v...

Lời bình: Hệ thống A và hệ thống B hiện hành trong nước không hoàn toàn giống như chúng tôi gieo ý. Nhưng đấy cũng là lẽ thường, bởi vì môi trường thay đổi, xã hội thay đổi, thì hệ thống giáo dục cũng phải thay đổi sao cho phù hợp. Về điểm d/, với sự đang phục hồi và đang mở thêm các ngành học liên quan đến “khu vực thứ ba”, trong đó có ngành quản lý, tôi nghĩ rằng cần một sự thận trọng về chất lượng cũng như về số lượng, để tránh một sự “ồ ạt” hôm nay có thể dẫn đến một sự “vỡ mộng” (désillusion) ngày mai.

2 . Trong hướng tổ chức nói trên, đề nghị tiến tới xoá bỏ các loại “chiếu cố” trong việc tuyển sinh. Chiếu cố, nâng đỡ, từ nay chỉ ở mức tạo điều kiện vật chất (cấp học bổng), còn việc nhập học thì hệ thống B đã mở rộng cho mọi người.

Lời bình: Đề cập đến các loại “chiếu cố” đây là đề cập đến vấn đề lý lịch và vấn đề ưu tiên cho một số loại người trong việc học. Để bỏ được các loại “chiếu cố” này, là một trong những tiến bộ lớn. Nhưng hiện nay, lại xuất hiện một nguy cơ mới cần được theo dõi: đó là nguy cơ ưu tiên vì có phương tiện tiền bạc, dẫn đến một loại bất công mới.

3. Các học vị “tốt nghiệp đại học” và “trên đại học” là những bằng cấp chứng nhận mức độ hiểu biết của những người thi đỗ. Việc cấp học vị phải có tác dụng khoa học, chỉ cấp học vị cho những người có trình độ học vấn tương xứng, chứ dứt khoát không có vấn đề chiếu cố. Mặt khác, cần xem học vị đánh giá sự hiểu biết để có thể đưa con người vào lao động, chứ không phải là một thứ huân chương, lại càng không được xem là căn cứ vĩnh viễn để sắp xếp con người vào vị trí và chức vụ nghề nghiệp. Với quan niệm như vậy về học vị, nên xem lại chế độ học vị “trên đại học” ở nước ta. Chúng tôi đề nghị thi hành chế độ một học vị (tiến sĩ) thay cho chế độ hai học vị (phó tiến sĩ và tiến sĩ) hiện nay.

Lời bình: Đối với tôi, cụm từ “trên đại học” là một cụm từ “không ổn”, (phải dùng vào thời điểm đó là một sự bất đắc dĩ) bởi vì thông thường ở nhiều nước, mọi bằng cấp đại học đều nằm “trong” đại học, kể cả học vị tiến sĩ. Theo tôi hiểu, vì hệ thống đào tạo của các nước xã hội chủ nghĩa mà nước ta chịu ảnh hưởng lúc đó, việc đào tạo đại học được tổ chức tuột một chặng 4 hay 5 năm rồi chứng nhận đã “tốt nghiệp đại học”, và vì hệ thống tổ chức nghiên cứu (viện hàn lâm và các cơ quan phụ thuộc) rất lích kích và phức tạp, cho nên mới có khái niệm “trên đại học”. Ngày nay, ở ta đã có sự chấp nhận nguyên tắc phục hồi các bằng cấp “từng chặng” và “có tên” như cử nhân, cao học, v.v... (mà tôi có góp phần khơi ý khi kiến nghị việc thành lập Đại học dân lập Thăng Long). Như vậy, phải chăng cụm từ “trên đại học” đã lỗi thời? Ngoài ra, tôi tiếc rằng vấn đề chọn chế độ một học vị (tiến sĩ, đánh giá sự hiểu biết để có thể sớm đưa con người vào lao động và nhắm lợi ích cho xã hội) thay cho chế độ hai học vị (phó tiến sĩ và tiến sĩ, thiên về quan niệm huân chương cá nhân) vẫn chưa được đưa ra thảo luận rộng rãi, và cân nhắc, nhằm đi tới quyết định.

4 . Trong khung cảnh tổ chức nói trên, dần dần tiến tới việc thay thế hính thức “phân công công tác” (với tất cả sự tuỳ tiện đã thấy) bằng hình thức “tuyển lựa sử dụng” (còn có thể gọi là “thi tuyển sử dụng”( như ở các nước phát triển vẫn làm. Hình thức “tuyển lựa sử dụng” trước hết là sự công khai kêu gọi rộng rãi “thí sinh” nộp đơn khi có một chỗ làm, rồi dựa trên học vị để nhận đơn hay không (học vị là một thứ bảo đảm tối thiểu về trình độ) rồi sau đó mới tiến hành chọn lựa hơn kém (vừa công bằng vừa tối ưu hoá được mọi mặt: dùng những người giỏi nhất, ít lãng phí trong việc đào tạo, v.v...). Xin đơn cử vài thí dụ, với những loại “tuyển lựa sử dụng” khác nhau: có loại tuyển lựa   “theo công trình” là loại tuyển lựa ở mức độ chuyên môn cao (như tuyển giáo sư đại học, nghiên cứu sư, v.v..., tuyển ở mức những đã có học vị tiến sĩ). Có loại tuyển lựa “theo hồ sơ kinh nghiệm”. Nhưng thường là loại tuyển lựa theo cách “làm bài thi”, thường mở cho những người đã tốt nghiệp đại học, để tuyển các giáo viên, các cán bộ hành chính, các chuyên viên ở mọi ngành nghề, v.v... (Cách làm đó khác với hình thức thi tuyển thấp, ngưng ở mức độ thi tuyển học sinh từ trung học vào đại học, rồi sau đó sự phân công công tác hầu như là hiển nhiên, vì vậy mà dễ tuỳ tiện).

Lời bình : Ngày nay, ý thay thế “phân công công tác” bằng “tuyển lựa sử dụng” đã được coi như là chuyện tự nhiên. Nhưng “tuyển lựa sử dụng” áp dụng trong cụ thể như thể nào, còn là con đường dài. Nhân đây, tôi xin được đề cập đến cách tuyển lựa giáo viên, hay nói chính xác hơn, tôi muốn đề cập đến vấn đề các trường đại học sư phạm mà sự tồn tại có lẽ là một sự trở ngại cho việc cải cách giáo dục. Phải chăng vấn đề đào tạo giáo viên có thể giải quyết được bằng cách đã kể trên (tuyển lựa từ những người đã tốt nghiệp đại học, rồi sau đó có được đào tạo thêm về phương pháp giảng dạy), bảo đảm được chất lượng cao hơn, đồng thời đỡ tốn kém và ít lãng phí về thời gian và chất xám (theo nghĩa không mất nhiều thời gian học những môn học không có ích trong hằng bốn năm năm) hơn?

Tôi cũng xin được nói một lời về việc tuyển lựa giáo sư đại học. Năm 1975, khi tôi điều trần với Thủ tướng Chính phủ về sự cần thiết phục hồi việc phong học hàm giáo sư để chóng đưa giáo dục đào tạo đại học vào qui củ nền nếp, tôi hình dung việc phong học hàm giáo sư như sự trao cho người xứng đáng, một chức năng giảng dạy đào tạo, hướng dẫn nghiên cứu, tại một cơ sở (thí dụ như ở một trường đại học) đang cần. Đó cũng là cách làm thông thường ở các nước. Nhưng từ ngày được phục hồi, việc phong học hàm ở ta lại được tiến hành cho những người được coi là xứng đáng theo nghĩa cá nhân, bất luận cơ sở của người đó đang cần hay không cần một chức năng như vậy. Do đó, việc phong giáo sư không phải là sự tuyển lựa sử dụng vì nhu cầu của các cơ sở, mà lại thiên về việc thưởng hàm cho những cá nhân có nhiều công trình khoa học. Và hậu quả là ai ở đâu cứ ở đó, không chuyển được người thừa sang nơi thiếu người. Đặc biệt là ở các viện nghiên cứu (là nơi hầu như không có sự bó buộc giảng dạy đào tạo, và có nhiều điều kiện thuận lợi để các cán bộ có nhiều công trình khoa học) lại tương đối có nhiều người được phong học hàm giáo sư. Trong khi đó thì một số đại học, đặc biệt là ở địa phương, đang cần giáo sư để bảo đảm cho việc giảng dạy đào tạo cho sinh viên, thì lại thiếu giáo sư. Đó là tình trạng cho tới những ngày gần đây. Tôi nghe nói hiện đang có cuộc cải tổ. Cách đây khoảng một năm, tôi may mắn được đề cập vấn đề này với đương kim bộ trưởng nhân chuyến công du của bộ trưởng qua Pháp, và được cho biết là hướng giải quyết sắp tới chính là việc phong học hàm giáo sư sẽ gắn liền với chức vụ và cơ sở, như ở mọi nước. Mong rằng thiện chí này chóng được thực hiện thành công.

V. Kết luận

[...] Chúng tôi mong rằng, trong công cuộc đổi mới hiện nay, việc học sẽ được Nhà nước và toàn dân quan tâm đầy đủ, có chính sách tích cực và được đầu tư thích đáng từ mọi nguồn của xã hội.

Lời bình: “Đầu tư thích đáng” thì chưa có, nhưng “từ mọi nguồn của xã hội” thì đã chớm nở: nguyên tắc trường công lập, bán công, dân lập, tư lập đã được công bố, nhưng hình thức và qui định đã phù hợp chưa, còn là một vấn đề đáng được đưa ra thảo luận rộng rãi.

 
Để kết luận chung, tôi nghĩ rằng phê bình suông thì dễ, thực hiện một-giải-pháp-sao-cho-có-hiệu-quả thì khó. Có người lại cho tôi là “bất cơ” (theo định nghĩa của Tư Mã thiên, sử gia thế kỷ 2 trước Công nguyên: “bất cơ” là không biết buộc mình theo tập tục, và vượt ra ngoài lề thói). Nhưng tôi không có thành kiến và tôi biết những giới hạn của mình, cũng như tôi hình dung những khó khăn mà trong nước gặp phải: vì thế, tôi đánh giá cao những thành tựu, nêu lên những điều không hợp lý, dè dặt trước những điều không rõ, đề nghị những giải pháp khi có thể, trong tinh thần xây dựng. Và tôi đã cố gắng viết bài này trong sự thận trọng và sự trân trọng.

Paris 20/9/1993

* giáo sư đại học Paris