Ông quan liêu, ông quan và
việc phát hiện nó theo
cách nhìn của thơ trào phúng

Trần Đình Hượu

Gọi những người mắc bệnh quan liêu trong số những cán bộ cách mạng ngày nay như vậy phải chăng chỉ là cách cường điệu để tăng thêm hiệu quả nghệ thuật ? Giữa ông quan liêu ngày nay và ông quan ngày xưa có cái gì giống nhau ? Gọi như thế có giúp gì cho việc hiểu biết định tính về cái tệ quan liêu tồn tại thực, trong trường hợp này có thể nói là bằng xương bằng thịt với nghĩa đen, tức là qua nhân vật của nó trong cuộc sống, trong xã hội ? Tố cáo và lên án ông quan nhiều nhất là thơ trào phúng và cũng có thể nói là bắt đầu với thơ trào phúng. Về một mặt là thái độ phê phán, phủ định và về một mặt khác là cách phát hiện nhận thức, thơ trào phúng trước đây để lại nhiều bài học, giúp ta không ít trong công việc tố cáo, phê phán bệnh quan liêu ngày nay.

Trong lịch sử văn học Việt Nam quãng giữa hai thế kỷ XIX và XX mới xuất hiện nhiều thơ trào phúng và thơ trào phúng tập trung sự đả kích vào một nhân vật là ông quan. Không phải trong văn học trước đó người ta chưa nói đến ông quan. Ngược lại, ông quan và gia đình quan chiếm phần lớn nội dung các truyện kể. Ðó là môi trường quen thuộc của các văn nhân nhà nho. Nhưng ông quan trong các câu chuyện đó có tốt, có xấu và chia ra hai phía trung chính và gian tà, cương trực và nịnh hót, nghĩa là theo tiêu chuẩn đạo đức và theo lợi ích của triều đại chính thống. Ông quan, nhà quan chỉ được nhìn như một con người, một hoàn cảnh trong thế sự trong nhân tình. Ðến như Nguyễn Du và trong một tác phẩm có tầm cỡ xã hội rộng lớn như Truyện Kiều, đã nói đến nhiều ông quan, ông thì ăn hối lộ, ông thì xử kiện ấm ớ, ông thì lừa gạt, thất tín. Ðã muốn nàng Kiều báo ân, báo oán rạch ròi mà vẫn không hỏi tội quan huyện đã nghe lời vu oan lại ăn hối lộ và bà phu nhân quan Lại Bộ Thượng thư cho tay chân đi bắt người, đánh ghen thay cho con gái là hai nhân vật trực tiếp đẩy nàng Kiều vào cảnh phong trần. Văn học trước thơ trào phúng chưa thấy nhiều vấn đề về mặt chính trị - xã hội, chưa thấy nhiều đầu mối của nó dính vào nhân vật ông quan.

Cả Nguyễn Khuyến và Tú Xương cũng chưa nhìn vấn đề ra như vậy. Nguyễn Khuyến là người đầu tiên phê phán cái xấu không phải bằng những lời cảm thán mà bằng tiếng cười. Tú Xương là người trau dồi tiếng cười thành những ngón đòn ác hiểm, mở đầu cho giòng thơ trào phúng. Nhưng cả hai người chưa tập trung sự chú ý vào ông quan, chưa coi ông quan là đối tượng để dội những trận cười vào mặt.

Bình luận việc Kiều phải bán mình chuộc cha, Nguyễn Khuyến chỉ nói qua đến thằng bán tơ “ dở dói ” sinh chuyện mà nhấn mạnh việc quan huyện vòi tiền hối lộ, có nộp xong khoản ba trăm lạng mớ?i khất lĩnh được Vương ông về nhà, thoát khỏi nạn tra tấn. Ông ngạc nhiên hỏi một cách hóm hỉnh :

Có ba trăm lạng mà xong nhỉ,
Ðời trước làm quan cũng thế a ?

Tú Xương thì đã không thể làm ra ngạc nhiên như vậy : lối kiếm chác của quan trường đã thành quen thuộc. Ông tỏ ra thông thuộc, am hiểu khi mách nước cho ông bạn đậu Phó bảng ra làm Huấn đạo. Huấn đạo là một chức quan dạy học, lộ?c bạc mà bổng lại không được là bao. Tú Xương khuyên bạn :

Tri huyện lâu nay giá rẻ mà,
Ví vào tay tớ quyết không tha.
An sơn tông giống người keo thực,
Bồ thuỷ xưa nay của kiết à ?
Ðất nhị dễ thường lươn rúc ở,
Lửa nồng nên chuột phải đùn ra.
Ông mà giữ tính kiêu kỳ mãi,
Huấn đạo nguyên ông Huấn đạo già.

Chịu kiếm một ít tiền đút lót, chuyển sang ngạch quan cai trị có bổng lộc mới sung sướng. Chắc không phải vì nghe lời nhà thơ, nhưng ông bạn quả sau đó đã chuyển sang đường quan, làm Tri phủ Xuân trường, bỏ hẳn tính “ kiêu kỳ ” làm quan một cách kiểu mẫu.

Tú Xương lại viết về ông bạn đó :

Tri phủ Xuân trường được mấy niên,
Nhờ Trời hạt ấy được bình yên.
Chữ “ y ” chữ “ chiếu ” không phê đến,
Quan chỉ quan phê một chữ “ tiền ”. <

Với ông quan, cái nhìn của Tú Xương đã sắc sả?o, không kém gì các nhà thơ trào phúng lớp sau. Nhưng cảnh nhố nhăng buổi giao thời phân tán cái nhìn của ông ra nhiều phía, chứ chưa tập trung vào đó. Phải đợi đến khi Nguyễn Thiện Kế ngồi phác hoạ chân dung mườ?i vị quan lớn (Ðại viên thập vịnh) ba mươi vị quan nhỏ (Tiểu viên tam thập vịnh) và chân dung một trăm nhân vật nổi danh (Thời hiền bách vịnh), Kép Trà điểm mặt hầu hết các vị quan phụ mẫu tỉnh Hà nam và nhiều vị tai to mặt lớn Bắc kỳ, Phan Ðiện viết hàng chục bài về gia đình Hoàng Cao Khải và Dương Lâm, thơ trào phúng mới thực sự lôi ông quan ra trước vành móng ngựa của toà án dư luận, mới khởi tố chúng trước lịch sử.

Nguyễn Thiện Kế vẽ chân dung một ông Thám hoa, đậu Tam nguyên, làm Ðốc học :

Thám hoa gì nó ! Thám “ hoa xoè ”,
Mỗi quyển tam nguyên ních chẻ hoe.
Cò lợp nón lông, đầu ngất nghểu,
Ngựa luồn chân chỉ, đít xun xoe.
Ba cha cậy thế thừa lên mặt,
Hai vợ ghen xuân, suýt mất ghe.
Xóc đĩa, cù lồng ngày chủ nhật,
Ðồng văn hai chữ nịnh Mang hoe.

Kép Trà diếc móc thậm tệ một ông Phó Bảng, cũng chính là ông Tri phủ Xuân trường ở trên :

Quan quách chi mày Phó bảng Tuân :
Làm cho hại nước lại tàn dân.
Trói thằng đánh dậm, lần lưng khố,
Bắt đứa hoang thai, liếm cả quần.
Lên mặt nhà nho cho hổ phận,
Nhờ đồ con đĩ mới nên thân.
Thôi thôi còn nói làm chi nữa,
Nó lại thông gia với Ðốc Trần.

Thơ trào phúng đầu thế kỷ đưa ra trước công luận một loạt các ông quan từ cha con Hoàng Cao Khải đến các Cụ lớn ở tỉnh, ở huyện, từ các bậc khoa bảng đậu đến Thám hoa, Hoàng giáp đến những tên xuất thân từ lính hầu cắp tráp, châm đóm cho cụ Hoàng, nhờ thế lực quan thầy mà làm đến quan phụ mẫu đầu huyện, đầu tỉnh. Họ đua nhau nịnh trên, nạt dưới, cấu kết với nhau để đục khoét dân, họ bóp nặn của dân để vinh thân phì gia và để đút lót quan trên, cầu thăng quan tiến chức. Một ông Từ Ðạm, đậu Tiến sĩ hẳn hoi và lại có chân trong một phái đoàn sang Pháp :

Tây một lần sang chơi sướng chửa ?
Nam hai lần lại túi đầy phè.

Sẵn có tiền trong tay, ông những rập rình chờ cơ hội thăng chức :

Nay mai Tuần Vũ nhiều nơi khuyết,
Sao sáng ông toan bóng lập loè.

Việc tham nhũng cũng có khi bị tố giác, bị vỡ lở. Nhưng nhờ có ô dù, vây cánh họ chỉ bị thuyên chuyển như cảnh “ đổi quan huyện ” mà Kép Trà nói đến :

Kim Bảng, Duy Tiên cũng một vùng,
Từ rày hai huyện biết hai ông.
Sông Văn giang nọ, trên còn núi,
Núi Ðọi sơn kia, dưới có sông.
Ngán món lươn bung, lùng bún sốt,
No mùi bún sốt, lục lươn bung.
Những khi hai huyện chia đê phận,
Cái chỗ Chằng Cầy ấy của chung.

Cuộc đổi chác nực cười giống cảnh ông Ninh, ông Nang giữa hai quan huyện trông coi hai huyện ở cạnh nhau, cùng lúc bị trừng phạt về tội ăn hối lộ như vậy làm cho huyện nào cũng được biết cả hai ông và hai ông, dầu có đổi đi nơi khác vẫn không có gì phải thay đổi trong sinh hoạt. Và hơn nữa hai ông còn có cả chỗ gặp nhau ở Chằng Cầy. Chằng Cầy là bãi bồi bên sông, nơi địa giới hai huyện và là nơi nhân dân hằng ngày đến... phóng uế.

Những ông quan mà các nhà thơ trào phúng đã không cần dè dặt lựa lời kín đáo khi phê phán, lúc ấy đã thành đàn, thành lũ, đứa nào cũng hống hách, cũng xu phụ, cũng tham nhũng. Và thời đại cũng đã đóng dấu ấn khác vào cái đám lúc nhúc bốc mùi tử thi kia : ông quan thời Pháp thuộc, về con đường xuất thân, về mục đích cuộc đời cũng đã khác vớ?i ông quan xưa, những ông quan nhà nho chính cống. Chính các ông quan nhà nho chính cống cũng không thừa nhận, cũng phỉ nhổ họ? vì một cái xấu khác : phản bội, theo Tây để kiếm ăn. Tội trạng ấy ảnh hưởng không ít đến cách phát hiện của ngòi bút trào phúng. Nguyễn Thiện Kế dành cho câu kết về ông “ Thám hoa xoè ” tội nịnh “ nịnh Mang hoe (Ma-nuel) ” mà Phan Ðiện cũng dành cho câu kết về ông Thượng Nam hống hách hay cáu, doạ bỏ tù cả chú vợ, đe đánh đòn cả thông gia :

Nghe đồn Cụ lớn người hay cấu,
Cấu cả Tây đau mới gọi là.

Chính sự căm ghét, khinh bỉ những tên quan nịnh Tây, dựa thế? Tây đã giúp Nguyễn Thiện Kế phát hiện và xây dựng được hình tượng sinh động của “ Tri phủ Quảng ” trong một bài thơ trào phúng tuyệt tác :

Khen thay Phủ Quảng khéo ranh ngầm,
Phò nịnh anh Tây, cõng mẹ đầm.
Ðôi vú ấp vai đầu nghễn nghển,
Hai tay ôm đít mặt hầm hầm.
May mà vững gối nhờ ơn tổ,
Khéo chẳng sa chân, chết bỏ bầm.
Ngoảnh bảo Huyện Hoà ôm váy hộ,
Rỉ tai, nhăn mặt, bảo nhau thầm.

Hai anh quan ôm đít, ôm váy cho đầm, rỉ tai với nhau về. . . mùi thối ! Tội nịnh thối quan Tây được tác giả dùng để kết thúc bài thơ. Những ông quan thời Pháp thuộc là những ông quan đã biến chất. Ở dạng biến chất đó họ dễ bị các nhà nho ý vì các nhà thơ trào phúng trên đều là nhà nho ý phát hiện, nắm đúng gáy, vạch ra những nét rất bản chất, những nét bản chất của các ông quan nói chung. Nhưng nếu chưa phải là theo Pháp và biến chất, liệu họ có bị phát hiện ? Nói cách khác các nhà nho trào phúng đã thấy đúng ông quan chưa ? Họ có lên án ông quan một cách căm ghét không ? Hay họ thấy ra và căm ghét nhờ một hoàn cảnh đặc biệt : quan lại phản bội, theo giặc ?

II

Quan là sản vật của một thể chế chính trị, là nhân vật của một kết cấu xã hội, tồn tại trong những điều kiện lịch sử nhất định. Với việc đầu hàng của cả Triều đình, quan lại thành kẻ phản bội, làm tay sai cho giặc. Ðám người thượng lưu trước kia là kẻ thống trị cao cả, uy nghiêm nay trở thành một đống rác hôi thối. Nó trở thành cái bướu, cái ung nhọt, ai cũng muốn cắt bỏ. Thơ trào phúng vạch ra chỗ hôi thối của cái ung nhọt đó : tham nhũng, cậy thế, hống hách, xu nịnh hèn hạ. . . Những cái xấu như vậy trước đó người ta cũng đã thấy. Không chỉ tiếu lâm, ca dao, chèo của nhân dân lao động lên án những điều đó, mà cả những nhà nho, những ông quan chân chính cũng lên án. Chỉ có điều họ nhìn những cái xấu đó bằng con mắt đạo đức, phê phán bằng những lời cảm thán, khuyên ngăn, nói chuyện nhân tình thế thái mà không phát hiện, tố cáo cụ thể. Họ phân chia ra quan tốt, quan xấu vì chưa thấy có cách cai trị nào khác ngoài cách của các ông quan nên không thấy những nét tiêu cực trên và cả những nét khác là thuộc tính, là nằm trong bản chất của quan lại.

Quan gắn với vua, với quân quyền. Quân quyền ở ta là chế độ chuyên chế, là quyền sở hữu về mọi nguồn lợi ruộng đồng, núi rừng sông biển, là quyền hành về tất cả mọi mặt chính trị, kinh tế, văn hoá, tôn giáo. Quan lại được vua lựa chọn để thực hiện quân quyền. Ðối với vua, quan là phận thần tử, tôi tớ, vì nhận tước vị bổng lộc vua ban cho, nên phải siêng năng làm công việc của vua giao. Quan được sắp xếp thành thứ bậc trên dưới, theo thứ bậc đó mà hưởng bổng lộc, dùng số cờ lọng, lính hầu, đi đứng, xưng hô, ăn nói... Quan chọn theo khoa cử, ông quan cũung là nhà nho. Tuy cũng thuộc đẳng cấp sĩ phu, nhưng đã vào quan trường, thay đổi thân phận thì tính cách trí thức cũng thay đổi không ít. Ðẳng cấp, danh vị chi phối cách sống mà quan niệm nhà nước, cách tổ chức bộ máy nhà nước quy định cả công việc ông quan phải làm, cả cách làm việ?c quan nữa. Nhà nước chuyên chế của vua quan sống trên nền kinh tế nông nghiệp phân tán của làng xã. Nó không quản lý việc khai thác, không quan tâm việc phát triển sản xuất mà chỉ làm nhiệm vụ thu cống nạp và tổ chức vận chuyển, phân phối. Việc quan phải làm là an dân tức là giữ trị an, là động viên giáo dục làm cho dân an cư lạc nghiệp, siêng năng làm việc nông tang, không buôn bán, làm việc cầu may, kiếm lợi, nghe lời người trên, không ngỗ? nghịch, chống đối. Bộ máy do đó cũng đơn giản, nhất là ở tỉnh huyện, nơi chỉ làm việ?c giữ trị an, thu thuế, bắt phu, bắt lính, xử kiện và dậy học. Tuy vậy, đơn giản cũng không phải là dùng ít người.

Quan được vua giao cho quyền hành, quyền hành có khi khá rộng rãi vì không cụ thể và khó kiểm soát. Quyền hành đó nói tóm lại là làm cha mẹ dân. Quan với danh nghĩa là cha mẹ mà thương yêu, mà xử phạt, mà giáo dục, mà phán xử người dân. Không cần toan tính thay đổi, phát triển. Ðiều đó có nguy cơ gây xáo trộn, mất ổn định và riêng với ông quan cũng dễ nguy hiểm vì dễ bị tố giác, vu cáo là sinh chuyện, là cầu công, là gây thế lực riêng... công việc của người làm cha mẹ dân là cầm cân nẩy mực, và điều đó, theo đưuờng lối nhân trị ý cai trị theo người cầm quyền chứ không phải theo pháp luật ý có nghĩia là bảo ban mọi người theo ý mình. Pháp luật tuỳ theo ý quan. Công việc làm quan là hành hạt, hiểu thị tức là thăm các địa phương và giảng giải cho dân, là dự tế lễ và những buổi giảng sách bình văn để đề cao việc giáo hoá, làm cho phong tục thuần hậu, chứ không phải là chỉ đạo những công việc cụ thể. Cũng có những công việc cu thể như thuế má, trộm cướp, kiện tụng. Quan nhà nho vốn chỉ học thuộc Kinh, Sử và chuyên làm văn thơ nên không am hiểu, không quen giải quyết những việc như vậy. Vì quan trường phải dựa vào sai nha, tức là “ lại ”. “ Lại ” hay sai nha là những người được chọn làm người giúp việc cho quan. “ Lại ” không đậu đạt nên không bao giờ được cất nhắc lên hàng quan. Nhưng “ lại ” am hiểu công việc, sống lâu ở địa phương nên thông thuộc, làm lâu năm nên thạo luật lệ, giấy tờ. “ Lại ” không có quyền hạn và uy tín của quan nên phải dựa vào danh nghĩa của quan, nhưng thực tế là người mách nước, sắp xếp mọi công việc cho quan, việc tốt cũng như việc xấu. Dân sợ “ lại ” hơn cả quan vì “ quan xa nhưng sai nha gần ”. Quan là người cầm quyền nhưng tồn tại dựa vào danh vị, đẳng cấp nên rất quan tâm đến thể diện, thể diện vớ?i dân và thể diện với sai nha.

Thứ nhất : quan cần nhiều nghi vệ, lắm kẻ hầu người hạ, gọi một tiếng trăn người dạ ran, thích cờ lọng rước xách, thích ngồi trên, thích đi trước, thích mọi người thưa bẩm, chờ phán bảo. Làm việc không theo lối phân công, phân nhiệm, sắp xếp kế hoạch mà theo lời phán truyền cho nên quan cần có xung quanh nhiều lính hầu để sai bảo. Bộ máy cồng kềnh gồm những người hầu hạ, rậm rịch chạ?y hiệu. Ðó là loại lính “ lệ ”. Tuy làm việc bị động, vô hiệu nhưng đông lính hầu lại tăng thêm uy nghi của quan.

Thứ hai : quan cần tỏ rõ uy thế, làm ơn, làm oai với kẻ khác. Ban ơn và ra oai là cách làm cho người khác vì nể hay vì sợ? mà phục tùng. Khéo dùng ân, oai và kết hợp dùng ân, oai là cách thao túng để sai khiến kẻ dưới, để giữ uy thế.

Thứ ba : ông quan tồn tại như thần thiêng nhờ bộ hạ, cần có vây cánh, cần người che ở trên, ngườ?i đỡ ở dưới, cần quan thầy, cần tay chân, cần tả phụ hữu bật phù trợ ở nhiều nơoi. Cho nên quan cần có nha lại, có hào cường ở các địa phương, có bè cánh.

Vua cần ở quan lòng trung thành, sự tin cậy, sự mẫn cán, chứ không cần tài. Người đã được tin cậy thì có thể uỷ thác mọi việc. Trong lịch sử không hiếm trường hợp những ông Nghè chỉ biết làm thơ phú mà được cử làm Thượng thư hết bộ này sang bộ khác, kể cả những bộ rất cần chuyên môn như bộ Hình (Tư pháp), bộ Binh. Nước là của vua, bộ máy nhà nước là để làm việc cho vua thực hiện quyền vua và ý vua chứ không phải để lo việc nước. Chức vụ này hay chức vụ? khác là một vị trí cao hay thấp để sắp xếp bề tôi, để ban thưởng cho những người trung thành. Làm chức nào thì cũng chỉ cần hết lòng vì vua, nghe lời, chấp hành mệnh lệnh nhanh chóng và triệt để. Tất nhiên cũng cần năng lực tức là tài xoay xoả công việc để thực hiện ý vua. Nhưng quá tài năng đến mức có ý kiến riêng, dám nghĩ luận công việc triều đình, hay bàn đi bàn lại chứ không chấp hành nhanh chóng, nhất là những người không chịu luồn cúi, những người có uy tín, những người ngông nghênh thị tài thì thường bị coi là hạng “ bất trị ” thường bị nghi ngờ, vùi dập. Cho nên muốn làm việc quan cũng phải biết giữ mình. Ðối với công việc không cần chủ động, sáng tạo mà cần nghe ngóng, có khi làm tắc trách chiếu lệ, cốt vừa lòng cấp trên, không bị khiển trách, nhưng phải bằng mọi cách tỏ lòng trung thành, sự phục tùng để giành sự tin cậy, dùng ân và oai để củng cố thế lực. Quan niệm chính quyền và công việc chính quyền, quan hệ vua tôi điều kiện hoá ông quan, tạo ra những tính cách mà ít hay nhiều đã là quan thì đều mắc phải. Những cái đó cũng là điều kiện để ông quan phát triển theo hướng xấu nhất : hống hách, nịnh hót, tham nhũng, dùng quyền hành mưu lợi riêng, kéo bè kéo cánh. . .

Lối làm quan nhàm chán và mất nhân cách như vậy tất nhiên không làm vừa lòng một số không ít những nhà nho cũng đậu đạt và nhận quan tước. Một số ít trong đó thực sự có tài, tự tin ở mình đem tài năng ra làm việc, không chịu xu phụ, không tham mà cũng không nịnh, sẵn sàng chấp nhận cảnh đầy đoạ “ lên voi xuống chó ”, “ làm đại tướng không thấy là vinh mà làm lính cũng không coi là nhục ” như Nguyễn Công Trứ, Ông Ích Khiêm. Còn một số đông hơn nhiều, chán nản về chỗ cuộc sống làm quan như vậy, con đường làm quan là bẩn thỉu, chông gai, tìm cách trốn tránh sự phiền toái, sự luồn cúi nhục nhã. Cách phản ứng của họ là giữ thanh liêm và vô sự, tự mình sống thanh bạch, tránh làm điều ác, dùng quyền hành và đạo đức hạn chế sai nha làm việc hại dân. Cũng là để tự phân biệt, một số khác chọn lối sống phóng khoáng, hào hoa phong nhã, vui với cảnh đẹp, với cầm, kỳ, thi, tửu, không quan tâm đến công danh mà cũng không ngó ngàng đến công việc :

Cầm đường ngày tháng thanh nhàn,
Sớm khuya tiếng hạc, tiếng đàn tiêu dao.

Cả ba loại đó được gọi là ông quan tốt, dư luận và sử sách ca tụng họ về mặt đạo đức cá nhân, sự ca tụng đó là xứng đáng. Nhưung về chức năng xã hội, quyền hành bộ máy nhà nước trong tay những ông quan tốt cũng chẳng đưa lại lợi ích gì cho xã hội, cho nhân dân.

Ông quan xấu tham nhũng, hống hách, bè cánh, xu nịnh dĩ nhiên là đáng lên án. Nhưng ông quan tốt cũng cần phải loại ra khỏi đời sống xã hội vì một tính chất chung của ông quan là bất lực, vô tích sự do quan niệ?m chính quyền, do cách làm quan của họ gây ra. Chỉ đối lập quan tốt với quan xấu mà không đối lập quan ý thần tử của vua và cha mẹ của dân ý với người chịu trách nhiệm làm công việ?c của nước của dân thì không thấy đạo đức tốt nhưng bất lực, vô tích sự không có ích cho nước cho dân bằng đạo đức có chỗ chưa tốt nhưng làm được một số việc có hiệu quả, không thấy chỗ nguy hại của chế độ quan lại.

Thơ trào phúng trước đây, vì chưa hình dung được một kiểu chính quyền khác, một cách làm việc quan (việc chung) khác, nên tuy rất căm ghét hầu như tất cả quan lại mà vẫn chưa vượt qua được cách chia ra quan tốt và quan xấu.

III

Ngày nay trong khi cả nước, theo lời kêu gọi của Ðảng, chống tệ quan liêu, làm trong sạch bộ máy nhà nước, các báo chí phát hiện nhiều hiện tượng tiêu cực ; nhiều nhà br> thơo trào phúng đưa “ ông quan liêu ” làm đề tài đả kích, chế riễu. Mắc bệnh quan liêu ngày nay là những cán bộ cách mạng, chủ nghĩa quan liêu mà ngày nay ta chống là một hiện tượng trong bộ máy nhà nước xã hội chủ nghĩa. Giữa “ ông quan liêu ” như vậy với “ ông quan ” ngày xưa có mối liên hệ gì không ?

Bệnh quan liêu giấy tờ có thể do ông quan, do chế độ quan lại gây ra, nhưng nó tồn tại chủ yếu với một nhân vật khác trong bộ máy nhà nước : “ người công chức ”.

Ở ta người công chức là một nhân vật mới, ra đời với bộ máy cai trị thực dân, bên cạnh quan lại thuộc bộ máy Nam triều. Theo tập tục xã hội trước đây, người ta vẫn gọi những nhân viên hành chánh như Thông phán, Tham tá là quan Phán, quan Tham, cũng như quan Huyện, quan Phủ - và trong xã hội trọng quan những ông Thông phán, Tham tá cũng bắt người ta gọi mình là quan như vậy. Nhưng về mặt nguồn gốc đào tạo, nội dung công việc và cách làm việc, người công chức của bộ máy bảo hộ khác hẳn quan lại Nam triều. Bộ máy cai trị thực dân tổ chức theo kiểu châu Âu, phân công, phân nhiệm rõ ràng. Người công chức làm việc để ăn lương chịu trách nhiệm hoàn thành một bộ phận công việc do thủ trưởng giao và phải hoàn toàn làm theo chỉ dẫn của thủ trưởng. Nếp quen thuộc của của người công chức là đúng giờ giấc như Tú Xương chế riễu “ Sáng vác ô đi, tối vác về ”, là cần mẫn làm công việc giấy tờ một cách thờ ơ và máy móc. Câu nói đầu lưỡi của họ là “ thưa xếp, vâng ”. Họ cứ theo lời xếp mà làm, không cần quan tâm về hậu quả vì trách nhiệm đó thuộc về thủ trưởng.

Ông quan sống theo danh vị, đẳng cấp, với quyền làm cha mẹ dân sinh ra bệnh giữ thể diện, giữ uy tín, dễ tuỳ tiện tác oai, tác phúc. Còn người công chức là người làm thuê, ăn lương và phụ thuộc vào xếp. Bệnh của họ là sợ thủ trưởng, vô trách nhiệm “ mũ ni che tai ” với mọi chuyện, nhưung họ cũng không thành ròi mọt của xã hội. Chính người công chức quen làm việc giấy tờ ở bàn giấy mới là chủ nhân của bệnh quan liêu mà đặc trưng là bệnh giấy tờ, bệnh bàn giấy xa rời thực tế. Còn ông quan không làm việc ở bàn giấy mà cũng không hẳn là sính giấy tờ. Nơi làm việc của ông quan là “ công đường ”. Công đường được trần thiết đủ nghi vệ, có kẻ hầu người hạ tấp nập. Nguyễn Công Trứ đã mô tả công đường một cách hài hước :

Hai hạp, bốn chủ, một lũ nhà tơ, ngồi chờ quan lớn ;
Ba bị, chín quai, mười hai con mắt đi bắt trẻ con.

Ông quan làm việc theo lời phán truyền, theo sự sai phái trực tiếp và cũng không hẳn phải theo pháp luật nào. Còn người công chức thì có thể nói mắc bệnh sợ pháp luật. Ông quan và người công chức khác nhau về thời đại, về trình độ tổ chức bộ máy nhà nước nhưng đều có thể dẫn đến chủ nghĩa quan liêu với những hình thức khác nhau. Người công chức, nhất là công chức cao cấp, được đào tạo hẳn hoi về chuyên môn, thường là tin mù quáng vào chuyên môn, vào sách vở, có ảo tưởng vào giấy tờ, tưởng những kế hoạch, công văn, chỉ thị thảo ra từ trong các bàn giấy có hiệu lực giải quyết mọi việc trong thực tế. Còn ông quan lại tin ở? sức mạnh của những lời bảo ban, giáo huấn, ra sức rũa gọt văn chương viết những dụ, những chỉ, những bảng văn không nói rõ được những công việc phải làm, nhưng đạ?o lý cao cả và lời lẽ thiết tha, cảm động. Một bên là bệnh kế hoạch và một bên là bệnh từ chương.

Bộ máy nhà nước xã hội chủ nghĩa của ta được xây dựng dựa vào người cán bộ cách mạng, do dân và vì dân mà đảm nhận công việc quản lý . Cán bộ cách mạng vốn đối lập với cả quan lại lẫn công chức. Nhưng trong bệnh quan liêu do người cán bộ cách mạng gây ra ngày nay thì lại có cả bệnh kế hoạch và bệnh từ chương như của quan lại và công chức xưa. Bộ máy đã cồng kềnh đông người lại đua nhau viết nhiều nghị quyết, công văn, chỉ thị. Trong giấ?y tờ vừa chứa đầy ảo tưởng ở nghị quyết, kế hoạch, vừa trau chuốt từ chương, chọn lời, chọn chữ, nội dung giáo huấn trống rỗng.

Vì nhiệt tình cách mạng, nôn nóng muốn tiến bộ nhanh mà trình độ lý luận khoa học xã hội lại không cao, chúng ta đặt ra cho nhà nước quá nhiều chức năng. Trong lúc đó thì người cán bộ lại chỉ khác nhau về quá trình tham gia cách mạng, về phẩm chất chính trị mà đều không được đào tạo hẳn hoi về chuyên môn để cầm quyền. Người cán bộ vừa làm vừa họ?c ý lúc đầu như thế là đúng và cần thiết ý sùng bái lý luận cách mạng và kinh nghiệm công tác cũ, không chịu học chuyên môn nên làm việc tuỳ tiện phạm nhiều sai lầm. Cán bộ vốn lúc đầu là không thích công việc bàn giấy, thích đi vào quần chúng hơn là thích “ làm quan ”. Nhưng khi chịu trách nhiệm giải quyết một công việc mà mình không am hiểu thì phát biểu không được rành rọt, lo tìm lời hay ý đẹp, diễn thuyết về mục đích ý nghĩa. Không hình dung được công việc cụ thể thì không giao việc được cho cấp dưới, chỉ huấn thị? đại khái, động viên chung chung. Rồi hoặc thả cho cấp dưới làm như kiểu quan dùng lại, hoặc là bắt mọi người xúm quanh nghe lời phán truyền về từng việc, từng lúc như kiểu quan dùng lệ. Ðã vừ?a làm vừa học tất nhiên dễ máy móc theo kinh nghiệm có sẵn, kinh nghiệm hoạt động cướp chính quyền, kinh nghiệm kháng chiến và cả kinh nghiệm cai trị của quan lại và hương lý nữa. Với ý thức cách mạng bảo vệ? chính quyền, không dám trao cho ai, ý thức cương vị người giác ngộ, người lãnh đạo, dìu dắt lớp sau và nhân dân, những cán bộ đó dễ tự xử như cha mẹ dân, như chú bác của người đồng sự và giúp việc. Thế là họ thành ông quan. Nếu giữ được gương mẫu và tinh thần trách nhiệm thì họ còn là ông quan tốt. Khi đã quen với việc sử dụng quyền hành, cơ quan đã đông người đủ lại, đủ lệ, quan hệ với với trên, với dưới xung quanh đã thành nếp là quan hệ giữa những người thân quen, tức là có cơ cấu tổ chức thuận tiện dễ làm bậy lại gặp khó khăn trong đời sống thì có khi là tự họ, có khi là do cấp dướ?i xúi bẩy, những ông quan cách mạng đi vào con đường móc ngoặc, hạch sách, tham nhũng... họ thành những ông quan xấu.

Bộ máy nhà nước xã hội chủ nghĩa là một tổ chức nhà nước có chức năng đa diện, phức tạp, đòi hỏi nghệ thuật tổ chức cao, không giải quyết được tốt nhiều vấn đề tổ chức thì nó đẻ ra bệnh quan liêu, bệnh quan liêu còn nặng nề hơn dưới các chế độ cũ. Ở một nước mà trình độ tổ chức xã hội như nước ta, tệ quan liêu mà có người gọi mỉa mai là “ vua liêu ” là một thứ quái thai vừa quan lại vừa công chức, vừa là quan liêu giấy tờ, vừa là quan liêu vất vả. Giữa hai mặt, hình như ta có thừa quan lại mà lại thiếu công chức. Tôi không muốn nói thiếu người công chức thờ ơ vô trách nhiệm chuyên sản xuất giấy tờ mà nói thiếu người công chức làm việc có nề nếp, có kỷ luật và tôn trọng pháp luật.

Trong cuộc đấu tranh chống tệ quan liêu ngày nay, nếu không nhìn hết bộ mặt cụ thể như vậy thì đánh không trúng, không nhìn được đầy đủ những việc phải làm để bộ máy nhà nước xã hội chủ nghĩa có hiệu lực.

IV

Làm rõ hình thù và đặc điểm của chủ? nghĩa quan liêu ở nước ta, chỉ ra những thiếu sót trong quan niệm về nhà nước, về công việc cầm quyền, những thiếu sót trong công tác tổ chức và bộ máy tổ chức, những sai lầm và nhược điểm của cán bộ cầm quyền của ta. . . là một công việc nghiên cứu lý luận của các khoa học xã hội. Nhưng văn học, nghệ thuật vì thường nhậy cảm hơn khoa học đối với cuộc sống xã hội, xưa nay vẫn đi đầu trong việc phát hiện thực tế và có khả năng nhiều hơn khoa học để đi sâu vào công chúng đông đảo. Trong cuộc đấu tranh chống tiêu cực, thơ trào phúng thường là mũi nhọn. Nhưng nhìn thực tế bằng cái cười và sự đả kích ý chất mặn làm nên muối của thơ trào phúng ý cũng dễ làm lệch hướng nhìn. Chỉ những hiện tượng đặc biệt đáng ghét, đáng cười mới lọt vào tầm mắt. Những hiện tượng tiêu cực nhưng phổ biến, có ngoại hình hiền lành, quen mắt thường thoát khỏi bị? lên án. Sự bất lực, vô tích sự, vô bổ của ông quan tốt chính là cái bị bỏ sót như vậy. Văn học nghệ thuật phải phát hiện cái xấu, làm cho cái xấu hiển hiện dưới dạng thật xấu : phi lý , bất thiện, lố bịch, hài hước, xấu xí về mặt thẩm mỹ. Thơ trào phúng làm việc đó khá có hiệu quả. Nhưng rõ ràng so với thơ trào phúng, kịch và tiểu thuyết có khả năng rộng rãi hơn nhiều để khắc hoạ “ ông quan ”, “ ông quan liêu ” thành những hình tượng nghệ? thuật sâu sắc.

Ðể thanh toán chủ nghĩa quan liêu chúng ta chờ đợi không chỉ ở sự tố cáo của báo chí, sự đả kích của thơ trào phúng, mà còn chờ đợi nhiều ở công tác nghiên cứu khoa học, ở sự khám phá của kịch và tiểu thuyết để nhìn rõ ràng hơn trong thực tế nước ta.

Tháng 5 - 1988

Trần Ðình Hượu