Đọc sách

 
Mất tích để trường tồn

Phan Huy Đường

đọc La disparition, Georges Pérec ^(*)

 
Trong văn chương Pháp, La disparition là tác phẩm có một không hai : suốt 300 trang không hề dùng nguyên âm thông dụng nhất trong tiếng Pháp : e, è, é, ê !

Tuyệt vời !

Tôi chờ đợi văn phong cứng nhắc, gượng gạo. Hoàn toàn khác ! Trơn tru, thanh thoát, đích thực văn chương. Không biết trước chuyện ấy, có lẽ tôi cũng không phát hiện ra. Không chỉ thế : nội dung khớp với hình thức, hấp dẫn, có nhiều suy nghĩ hay ! Thế này nhé.

1. Tựa : La disparition. Mất tích...

2. Lời nói đầu : một nhân giới như mất nền tảng, thiên hạ chém giết nhau tùm lum, điên cuồng, phi lý, không sao hiểu nổi...

3. Chương 1. Nhân vật chính xuất hiện : Anton Voyl ¹ ! Chàng mắc bệnh mất ngủ kinh niên. Trong lúc chập chờn, nửa tỉnh nửa mơ, nửa thực nửa ảo, chàng thấy thế giới chằng chịt hiện vật, dường như thiếu một cái gì cho phép nó trở thành một thể thống nhất có thể thấy rõ, hiểu được. Đặc biệt, chàng bị cái thảm dệt trong phòng mình ám ảnh. Tùy góc độ nhìn, chàng thấy đủ thứ hình ảnh chồng chéo, lúc rõ lúc mơ hồ. Có lúc chàng tưởng mình đã tìm ra, đã nhìn thấy bí mật của hiện thực, chàng chồm dậy kiểm soát thì, hỡi ơi, đã quá muộn, luôn luôn quá muộn : nó đã biến mất !

Chương 2. Cũng đại loại vậy, với nội dung : thế giới thực / ảo, ciné, tiểu thuyết ! Zui chơi chữ nghĩa đến thế, siêu thật !

Từ chương 3, truyện biến thành tiểu thuyết trinh thám hấp dẫn, hồi hộp, đầy dấu hiệu hàm hồ, và nội dung... văn học !

Anton Voyl gửi một lá thư hàm hồ cho những bạn thân rồi... biến mất... Lá thư cho biết Voyl đang sợ chết, sẽ phải bỏ đi... Lá thư chấm dứt bằng câu bí ẩn : « Thôi, ta đem 10 chai whiskys ngon cho tên luật sư đểu cáng hút thuốc trong vườn bách thú. »

Bạn thân nhất của Voyl xuất hiện : Amaury Conson ²... Chàng lo bạn bị hại, đi tìm. Đến nhà Voyl, chàng thấy mọi sự y hệt xưa, chỉ thiếu Voyl, không có điều gì cho phép hiểu tại sao Voyl biến mất... Chàng đọc album do Voyl để lại, một loại nhật ký, khám phá : Voyl đã thử trình bày điều ám ảnh mình bằng tiểu thuyết !

Tiểu thuyết bắt đầu bằng một truyện nhại huyền thoại Hy Lạp cổ Oedipe et le Sphinx ³ , đùa Lacan, rất duyên. Tôi đọc truyền thuyết Oedipe từ thời trung học, khi hai ba năm liền « phải » học huyền thoại Hy Lạp - La Mã. Sau này, tôi đã đọc vô vàn sách, bài vở về phức cảm Oedipe. Thế mà gần tới cuối truyện tôi mới đoán được chuyện gì ! Đoạn chót, mô tả chàng Voyl tự xiềng mình vào một hòn đá giữa đảo hoang ⁴ , tự bỏ đói, người nhỏ dần, teo lại và... biến mất... Biến đến nỗi khi Hội nghị giáo chủ phái người tới đón chàng về làm Đức giáo hoàng, chẳng còn dấu vết gì cả. Chỉ còn trơ trơ một thế giới đầy đặc trong đó một con người đã từng sống, từng yêu, từng đau khổ tới chết, chỉ vì không biết một sự thực nên phạm trọng tội, đành tuân định mệnh tự bào mình thành hư vô, và mất tích. Tuyệt !

Sau đó có tiết mục Moby Dick, nhại Herman Melville. Rất hay, rất văn chương, cùng nội dung siêu hình của La disparition .

Conson khám phá ở bạn mình một kẻ uyên bác, sử dụng tài tình tiếng Anh, tiếng Đức và nhiều tiếng khác, cũng không dùng nguyên âm e ! Tiếng Đức, còn dễ, chứ tiếng Anh thì kinh hoàng. Trong tiếng Anh, nguyên âm e là nguyên âm phổ dụng nhất. Cứ đọc Le scarabée d’or của Edgar Poe thì biết. Ngoài ra, Voyl còn am hiểu toán, triết (ghẹo Kant và Spinoza, rất triết vị) vân vân và vân vân...

Conson ra vườn bách thú, trên đường gặp Olga, người yêu Voyl, cũng đang đi kiếm Voyl... Mấy câu chót trong bài thơ Voyelles trứ danh của Rimbaud thế này (tôi nhấn mạnh) :

O , suprême Clairon plein des strideurs étranges,

Silences traversés des Mondes et des Anges :

- O l'Oméga, rayon violet de Ses Yeux !

Tiếng Pháp dùng nguyên âm e nhiều nhất dưới dạng e câm ! Sự im lặng của kiếp người toát ra từ ánh mắt tím của Em ! Ai từng yêu màu tím hoa sim, ắt hiểu... Tím gan đấy, chẳng đùa đau.

Trong vườn bách thú chẳng có dấu hiệu nào cả. Bỗng nhiên, ở góc vườn, Conson thấy một người đang ngồi hút cigarillo. Chàng sấn tới, hỏi :

- Ông có biết gần đây có một luật sư nào không ?

- Luật sư duy nhất ở đây là tôi. Ông cũng nhận được lá thư của Anton Voyl hả ?

Té ra luật sư Hassan, người Maroc, cũng là bạn của Voyl. Luật sư cho biết : một tháng trước khi Voyl biến, chàng mang gửi tại nhà ông một thùng văn bản gồn 26 hộp tài liệu... Ông bảo :

- Voyl đã biến mất, chàng không có gia đình họ hàng thân quyến, vậy tôi trao lại Conson thùng văn bản đó, may ra Conson tìm thấy trong đó vài dấu hiệu để kiếm Voyl. Luật sư phải đi xa ngay nên hẹn tối thứ hai tuần sau tại nhà ông.

Luật sư :

- Tôi đến đây hút cigarillo vì lá thư của Voyl chứ chính tôi không hút xì-gà bao giờ. Tôi cũng chẳng uống whisky bao giờ.

- Thế thì 10 whiskys chẳng có nghĩa gì cả.

- Không hẳn. Thứ hai tới, tại Longchamp, trong cuộc đua ngựa có một trận với 26 con tham dự, ba ngựa có khả năng thắng là : Whisky 10, Scribouillard, Capharnaüm. Mày tới đó xem có dấu hiệu gì không. Tối, trở về nhà tao lấy thùng văn bản.

Tại Longchamp, Conson, Olga và ông cẩm Ottavio được tin : Whisky 10 đã bỏ cuộc, chỉ còn 25 còn ngựa đua với nhau... Whisky 10 mang bảng hiệu số 5 ⁵  ! Chính vì Whisky 10 biến mất mà Scribouillard (bọn viết lách linh tinh) tự-ngã-gục (s’abat), và Capharnaüm (mớ đồ hẩu lốn) chiến thắng. Tuyệt !

Conson và Ottavio đến nhà luật sư, ngồi đợi trong phòng khách, bỗng nghe la thất thanh. Bổ vào phòng bên, thấy trạng sư đã bị dao găm tẩm cyanure đâm thấu lưng, lều khều chỉ thùng văn thư rồi chết. Mở thùng văn thử, đếm đi đếm lại, chỉ còn 25 hộp... Tác giả bèn bỏ nhỏ : « Bạn đã đọc tôi, hẳn biết hộp nào đã biến mất. Nếu bạn đã đánh cá là hộp số 5 thì bạn đã thắng cuộc » ...

Từ đó cuộc điều tra trở nên phức tạp, hao hao giống vụ Ben Barka, người lãnh tụ kháng chiến Maroc bị ám sát mất xác...

Đám tang luật sư. Một đoạn văn ngoạn mục về thế giới lem nhem của bọn chính khách, tài chính, luật gia, công an, v.v. Kết thúc ngoạn mục : khi đám người khiêng quan tài đi, một người trợt chân ngã, nắp quan tài mở tung, mọi người kinh hoàng : xác đã biến mất...

Thôi, không kể thêm nữa, còn để bạn đọc thưởng thức chứ !

Tính đặc thù của văn chương là dùng ngôn-từ làm vật liệu. Ngôn-ngữ là của chung người đời nên ngôn-từ « tự nó » có một số nghĩa gọi là ý-chung, ghi trong từ điển. Ai cũng biết, tác phẩm chỉ có ý-chung thì chỉ có chức năng thông tin, không thành văn, không nghệ-thuật. Nhờ đâu ngôn-ngữ chung của người đời có thể trở thành ngôn-ngữ nghệ-thuật riêng của một người qua một tác phẩm ? Nhờ tính nhập nhằng của ngôn-ngữ ! Mỗi ngôn-từ riêng lẻ đều có định nghĩa, đều không nhập nhằng. Nhưng, xuyên qua quá trình đọc, nhiều ngôn-từ hội tụ, có thể lây nghĩa qua nhau, khiến chữ nghĩa xao xuyến, khiến ta cảm nhận chúng khác thường : mỗi từ vẫn nguyên ý nghĩa, nhưng tất cả dường như truyền điều gì khác mà ý-chung không thể truyền được. Điều ấy, người đời gọi là văn phong hay chất thơ của tác phẩm.

Tôi vẫn đi, không thấy phố, không thấy nhà

Chỉ thấy mưa sa trên màu cờ đỏ

Mưa có thể sa trên mái tôn, mái ngói, ngọn cờ. Đó là quan-hệ vật-lý giữa những vật-thể. Mưa sa trên màu sắc sao được ? Trong thế giới thực làm quái gì có vật-thể nào gọi là màu, bất kể màu gì, có khả năng hứng mưa ? Bạn cứ thử đem màu sắc hứng nước mưa thì biết. Màu sắc (là) hình-thái quan-hệ nhục-cảm giữa một người với thế-giới tự-nhiên. Nó không có thực ngoài quan-hệ đó. Cứ hỏi chàng mù hay nàng cú thì biết.

Muốn thông tin chính xác, phải viết :

Chỉ thấy mưa sa trên cờ màu đỏ

Nhà thơ không có nhu cầu ấy. Chàng không chỉ muốn thông tin, chàng muốn chia xẻ nỗi niềm của mình với người đời. Trong nỗi niềm ấy, có tất cả : quan-hệ vật-lý với vật-giới, quan-hệ nhục-cảm và giá-trị với thế-giới, người đời ở một nền văn-hóa trong một hoàn cảnh lịch sử. Đọc câu thơ của Trần Dần, ta chưa kịp hiểu gì đã lịm người, buồn bã, kể cả khi ta chưa biết gì về vụ Nhân Văn Giai Phẩm. Sau đó ta hiểu ý-nghĩa, giá-trị mà những câu thơ ấy truyền tùy theo kiến-thức và nghiệm-sinh của ta về thời đại của mình hay của người khác.

Nhà văn nào cũng ít nhiều biết sử dụng tính nhập nhằng, hàm hồ của ngôn ngữ để viết văn. Điều ấy gọi là kỹ thuật viết văn, là nghề của thợ chữ. Nhưng, dù là thợ chữ cừ khôi, dù vận dụng cùng kiểu viết, có khi thành văn, có khi không. Vì sao ? Vì trí tưởng tượng, kỹ thuật dựng truyện, đưa đẩy lời kể, tài năng mài câu giũa chữ, chưa bao giờ biến được ngôn ngữ thành văn. Muốn ngôn ngữ chung của thiên hạ biến thành văn riêng của chính mình đối với người đời, bất kể bàn chuyện gì, hiện thực hay hư cấu đến đâu, dưới bất kể hình thái và kỹ thuật viết nào, nhà văn phải dám và biết viết chính mình, biết hành văn và, cơ bản hơn cả, cái mình ấy còn có điều gì đáng thành văn, đáng tồn tại trong lòng và suy tư của người khác thì ngôn ngữ mới thành văn. Vì thế, trong văn chương Pháp, thế kỷ 20, có cơ man tác phẩm sử dụng tài tình kỹ thuật viết văn kinh điển hay văn mới lạ, trong đủ thứ đề tài, theo đủ thứ kiểu, có lúc đã trở thành thời trang, bán hàng chục triệu cuốn, không còn bao nhiêu tác phẩm được người Pháp coi là... văn chương, đáng đưa vào chương trình giáo dục tương lai của họ ! Tóm lại : chữ nghĩa chỉ biến thành văn khi có nội dung, nhục cảm đáng để đời xuyên qua một cách sử dụng ngôn-ngữ thích hợp và, do đó, thực sự mới lạ vì nó thể hiện quan-hệ của một cá-nhân trong kích thước cá-biệt của nó với kiếp người trong một hoàn cảnh vừa cá biệt, vừa chung với mọi người.

Văn La disparition đặc biệt ở đó. Cốt truyện : truyện trinh thám hàm hồ, vớ vẩn, không thể tin được, chính tác giả liên tục nhắc cho độc giả thấy, chỉ là trò chơi chữ nghĩa zui zui thôi. Nhưng câu văn, ý tưởng, hình ảnh, v.v. lại hoàn toàn mạch lạc như trong văn kinh điển Pháp, rõ nghĩa, không hàm hồ kiểu « mưa sa trên màu », ai cũng hiểu được, và hiểu đúng nghĩa. Thế mà, đọc hết tác phẩm, ta vẫn cảm thấy ta chưa hiểu hết, ta vẫn thiếu hụt điều gì... Theo tôi cảm nhận hôm nay, khi Georges Pérec đã chết, sẽ chẳng bao giờ trả lời ai nữa, điều ta cảm thấy thiếu hụt, chính là sự hiện diện ở đời của một con người đã dám đòi hỏi đời người phải có một điều gì khác ngoài sự mất mát, thiếu hụt trường kỳ. Lại mất mát, thiếu hụt trong ngôn ngữ, hình thái tồn tại vượt sinh giới của con người ! Điều đó, chính là tác phẩm văn chương... Tuyệt !

Vì ngôn ngữ ở đây thiếu âm thanh dịu dàng êm ả nhất trong các nguyên âm Pháp, nhịp văn đặc biệt hối hả, quay cuồng, ám ảnh. Có lúc cười vang điên loạn.

La disparition đề cập tới nhiều vấn đề văn chương, văn học, văn hoá, đôi khi nghiêm trọng của thời đại này. Với giọng văn tinh nghịch, cười cợt lý thú ! Tác giả đã tự thưởng cho mình và ban cho độc giả những giây phút thi vị lạ lùng. Chàng đã sáng tác một áng văn miên man, hấp dẫn và... zui ! Đây là điều cực hiếm trong văn chương Pháp từ Rabelais, qua Voltaire cho tới ngày nay. Hè hè...
 

Phan Huy Đường

06-2006

(*) Nxb : L’Imaginaire, Gallimard, 8,5 Euros

1. Voyelle : nguyên âm !

2. Consonne : phụ âm !

3. Lúc Pérec viết tiểu thuyết này, mẹ của chàng vừa mới chết, nhiều nhà bình luận cho rằng chàng đã viết tác phẩm này để vừa tỏ vừa che sự mất mát đó : cả một tuổi thơ.

4. Có lẽ liếc tình huyền thoại Prométhée, vị thần Hy Lap đã mang lại ngọn lửa trí tuệ cho nhân loại nên bị xiềng vào một hòn đá và bị đại bàng mổ gan, gan bị mổ tới đâu, mọc lại tới đó !

5. Thứ tự của e, è, é, ê trong bộ chữ cái Pháp.