Theo dòng thời sự

Cuộc chiến giành đất hiếm

Hà Dương Tường

Trong cuộc hội đàm song phương tại Hà Nội ngày 31.10, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã thông báo với Thủ tướng Naoto Kan việc Việt Nam quyết định chọn Nhật Bản làm đối tác hợp tác trong phát triển ngành công nghiệp đất hiếm của Việt Nam. Bản tin ngoại giao dĩ nhiên không nói tới nguyên nhân đột xuất của quyết định này, song những ai theo dõi tình hình đều biết từ sự cố “đụng thuyền” ở đảo Senkaku đầu tháng trước và phản ứng bạo liệt của Trung Quốc, với việc Trung Quốc đe doạ cấm hoặc hạn chế xuất khẩu các loại khoáng sản này sang Nhật, thì vấn đề trở nên cấp bách đối với cường quốc công nghiệp này.

Không phải ngẫu nhiên mà báo chí quốc tế nhắc lại lời nói được cho là của Đặng Tiểu Bình năm 1992: “Trung Đông có dầu mỏ, Trung Quốc có đất hiếm ”. Vậy đất hiếm là cái gì mà quý thế?

Nguyên liệu chiến lược

Đất hiếm, theo Hiệp hội hoá học quốc tế, là tên gọi chung của 17 kim loại có nhiều tính chất tương tự, xếp gần nhau trong bảng tuần hoàn Mendeleïev, gồm các chất scandium (₂₁Sc), yttrium (₃₉Y) et 15 chất lanthanides có số nguyên tố từ 57 tới 71, đứng đầu là chất lanthanum (₅₇La). Thật ra chúng không hiếm nhưng rất ít khi được tìm thấy trong dạng sạch mà thường lẫn với các loại khoáng vật khác (minéraux, tiếng Pháp còn gọi là terres - tức “đất”). Chất Cérium (₅₈Ce) có trữ lượng trong vỏ trái đất tương đương với đồng. Các chất lanthanum, neodymium và yttrium dồi dào hơn chì và bạc.

Bảng tuần hoàn Mendeleiev

Tuy được biết tới từ đầu thế kỉ 19, đất hiếm chỉ thực sự chiếm lĩnh một vai trò chiến lược trong các khoáng sản từ nửa sau thế kỉ 20, khi nó được sử dụng trong hầu hết các lĩnh vực công nghệ cao, dân sự hay quân sự. Đất hiếm được dùng trong các công nghệ « xanh », làm chất xúc tác trong ngành lọc dầu, trong nhiều loại hợp kim cao cấp, trong công nghiệp điện tử – màn hình phẳng, DVD, GPS -, công nghiệp thuỷ tinh và đồ gốm công nghiệp, trong các loại bóng đèn tiết kiệm năng lượng... Các chất neodymium và samarium có vai trò thiết yếu trong các loại nam châm vĩnh cửu, vừa mạnh, vừa nhẹ hơn các loại nam châm thường, lại rất dễ làm nhỏ, dùng trong các máy tính điện tử, trong máy xe hơi điện và máy điện gió… Quan trọng không kém, đất hiếm được dùng trong các bộ phận điện tử quân sự từ màn hình radar đến tia laser, hệ thống điều khiển tên lửa và những thiết bị nhìn đêm.

Phản ứng của phương Tây

Dễ hiểu là không chỉ Nhật mà hầu hết các nước Tây phương quan tâm tới chính sách hạn chế xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc.

Ngày 26.10, Tổ chức các doanh nghiệp lớn ở Đức (BDI) đã bày tỏ lo ngại trước viễn cảnh này tại một buổi họp có mặt ông Rainer Brüderle, bộ trưởng kinh tế Đức. Berlin xác nhận với báo chí là sự có mặt của ông Brüderle chứng tỏ chính phủ Đức coi đây là một vấn đề “ưu tiên hàng đầu ”. Ông Pascal Lamy, tổng gián đốc Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) cũng được mời và tới tham dự hội nghị, cùng với ông Andris Piebalgs, Uỷ viên phụ trách về phát triển trong hội đồng châu Âu. Đức thông báo sẵn sàng hợp tác với các nước có mỏ đất hiếm để mở rộng nguồn cung cấp các khoáng sản này. Về phần Mỹ, một báo cáo của công ty Roskill năm 2007 đã nhấn mạnh nhu cầu đất hiếm ngày càng tăng của chính các ngành công nghiệp Trung Quốc và việc nước này bắt đầu giảm xuất khẩu mặt hàng chiến lược này. Từ đó, quan tâm đến việc mở ra các nguồn khác đã bắt đầu sớm hơn. Ngày 17.3.2010, ông Mike Coffman, đại biểu Hạ nghị viện đã đề đạt một Dự luật nhằm tái khởi động công nghiệp khai thác và chế biến đất hiếm ở Mỹ. Dự luật được thông qua ngày 29.9 vừa qua. Trong tháng 4.2010, Cơ quan Kiểm tra Chính Phủ (Government Accountability Office - GAO) thuộc Quốc hội, đã ra một Báo cáo trình các Tiểu ban Quốc phòng Hạ và Thượng nghị viện về vai trò của đất hiếm trong quốc phòng và ngày 6.5.2010 bộ Năng lượng đã công bố một thư mời cung cấp thông tin, nhằm xác định nhu cầu đất hiếm trong ngành năng lượng...

Không chỉ có đất hiếm, TQ còn chiếm lĩnh thị trường nhiều khoáng sản chiến lược khác
Nguồn : Uỷ ban Châu Âu, 2006

Khởi động lại

Thật ra, như đã nói, đất hiếm không hiếm. Hiện nay, hàng năm Trung Quốc sản xuất khoảng 110.000 tấn trên tổng số 125.000 tấn đất hiếm được sử dụng trên thế giới, và chiếm lĩnh tới hơn 95% thị phần xuất khẩu mặt hàng này. Nhưng điều đó trước kia không thế – cho tới những năm 1950 Nam Phi và Hoa Kỳ mới là nhà sản xuất đất hiếm hàng đầu trên thế giới - và sau này chắc cũng sẽ khác. Trữ lượng khoáng sản có đất hiếm trên thế giới, theo báo cáo nói trên của GAO là khoảng 99 triệu tấn (trong đó Trung Quốc chiếm 36%, Mỹ 13%, Úc 5,4%, các nước Liên Xô cũ 19%, các nước khác 22%), đủ dùng cho cả thế giới vài trăm năm! Nhưng sản xuất đất hiếm thuần tuý (độ tinh khiết đòi hỏi nhiều khi lên đến 99,9999%) từ đất mỏ có trộn lẫn nhiều loại khoáng chất, bao gồm nhiều công đoạn rất ô nhiễm, độc hại – kể cả nguy cơ nhiễm phóng xạ do nhiều mỏ đất hiếm có các chất phóng xạ (thorium, uranium). Chi phí sản xuất dĩ nhiên càng cao khi xã hội càng đòi hỏi những biện pháp bảo vệ môi trường và bảo vệ nhân công.

Trung Quốc bắt đầu khai thác đất hiếm từ những năm 1980 và loại dần các đối thủ do giá thành rẻ mạt của mình. Mỏ đất hiếm Mountain Pass ở California, Mỹ, buộc phải đóng cửa từ năm 2002. Trung Quốc cũng có kế hoạch để tăng cường thống trị của mình trên mặt hàng này, bằng cách xuất khẩu các sản phẩm công nghệ cao, giá rẻ dùng đất hiếm, song song với tăng giá nguyên liệu - thậm chí ép các nước Tây phương cung cấp công nghệ cao đó, nếu không sẽ khoá ngay nguồn đất hiếm…

Nhưng cũng vì tính chất chiến lược mà mặt hàng này đang đòi hỏi chính quyền Mỹ và các nước Tây phương khởi động lại công nghiệp sản xuất và chế biến đất hiếm, dù sao cũng với một ưu thế nhất định về mặt khoa học và công nghệ. Một thông tin từ Đại học Leeds (Anh) cuối năm 2009, cho biết một ê-kip của đại học này, khi nghiên cứu về một quy trình thu hồi oxyd titan (TiO₂) từ các phế liệu công nghiệp, đã đồng thời tìm được một phương thức mới để thu hồi các loại đất hiếm có trong đó, một cách đơn giản và ít tốn kém (theo Futura Sciences). Mọi nghiên cứu giúp các nhà sản xuất giảm nhẹ cường độ ô nhiễm và giá thành của công nghệ sản xuất đất hiếm sẽ đẩy nhanh quy trình khởi động lại này...