Chuyến đi Châu Phi

Vũ Quang Việt

Đây là lần thứ ba tôi đặt chân tới Châu Phi, nhưng cũng có thể coi là lần thứ nhất, vì đây là lần đầu tôi có dịp và thực sự bỏ thì giờ tìm hiểu về Châu Phi. Lần này, tôi đến Lusaka thủ đô của Zambia. Zambia là nước có GDP bình quân đầu người tương đương Việt Nam nhưng chỉ có 14 triệu dân so với Việt Nam có dân số 92 triệu mà diện tích của họ hơn gấp đôi Việt Nam (coi bảng 1). Zambia là trọng điểm đầu tư của Trung Quốc ở Phi Châu nhằm khai thác mỏ đồng cần cho các thiết bị dẫn điện và Cobalt cần cho việc tạo mầu lam trên gốm sứ và nhất là các hợp chất bền, chống mòn ở cánh quạt máy bay hay turbine và nhiều sản phẩm kỹ nghệ khác. Hai nước Zambia và Cộng hòa Congo được coi là chiếm tới trên 52% trữ lượng thế giới.

Đúng ngày rời khỏi Zambia, đọc thấy tin động trời là một nhóm công nhân khai thác mỏ than trong lúc biểu tình đòi tăng lương đã bắn chết một người quản thợ người Trung quốc làm việc cho một công ty khai thác than do Trung Quốc làm chủ. Cũng theo tin, năm trước, trong một cuộc biểu tình đình công, một người quản lý Trung Quốc đã bắn bị thương 21 công nhân biểu tình. Tình hình như vậy là nghiêm trọng hơn tôi hình dung rất nhiều. Nhưng thôi, trước khi nói về chuyến đi Zambia, cho tôi trở lại hai nước Châu Phi tôi đã từng đến.

Một chút kinh nghiệm trước đây về Châu Phi

Thời đó, có lẽ cũng cách nay khoảng gần 15 năm, tôi đã đặt chân tới Ethiopia và South Africa, với mục đích thông báo về những thay đổi và phát triển trong Hệ thống Tài khoản Quốc gia (System of National Accounts 1993) cho các nước ở Châu Phi. Cũng là ở Châu Phi nhưng tôi nghĩ hai nước này không phải là nước điển hình ở đây.

Bảng 1. GDP bình quân đầu người năm 2010, USD
Nguồn: United Nations Statistics Division

Ethiopa là một nước khác nhiều với các nước châu Phi khác. Ở đây, nền văn hóa thiên chúa giáo đã xuất hiện từ thế kỷ thứ nhất đầu công nguyên. Các triều đại vua chúa phong kiến cũng thay nhau trị vì cả ngàn năm. Ethiopia lại là thủ phủ của cơ quan vùng Phi Châu của Liên Hiệp Quốc (UNECA) nên cũng được quốc tế hóa nhiều, mặc dù vẫn là nước nghèo đói vì chủ nghĩa cộng sản và chiến tranh phân hóa kéo dài với Eritrea, có GDP bình quân đầu người chỉ hơn $300. Nói chung, Ethiopia không phải là nước điển hình của Châu Phi. Hầu hết các nước Châu Phi lúc bị các nước tây phương chiếm đóng vẫn sống trong tình trạng bộ lạc, và khi trở thành quốc gia sau khi tây phương trả lại độc lập, phải cố gắng xây dựng đất nước họ trên cơ sở thỏa hiệp nhằm cân bằng các quyền lợi khác nhau giữa các bộ lạc.

Còn Nam Phi là nước thoát ra từ chủ nghĩa kỳ thị chủng tộc. Một xã hội không còn thuần khiết Châu Phi. Nó gồm những người da trắng có đời sống cao như ở Mỹ với những căn nhà đầy cây xanh, vườn cỏ, kể cả bể bơi nhưng kín cổng cao tường, có chó bẹcgiê hoặc hệ thống báo động điện tử canh gác. Và bây giờ thêm những người da đen nắm các chức vụ lớn trong chính quyền với nhiều ưu đãi kinh tế. Phần đông người da đen vẫn nghèo khổ, còn khổ hơn cả người nghèo ở Việt Nam. Nam Phi đã chuyển lãnh đạo. Các chức vụ quan trọng, xuống tới chức vụ phó, vụ trưởng trong chính quyền trước kia thuộc người da trắng đã dần dần bị thay thế bằng các công dân da đen. Người da trắng vẫn được tự do làm ăn và tài sản của họ, dù chiếm đoạt bằng bạo lực, vẫn được luật pháp tôn trọng. Những điều này phản ánh tinh thần hòa giải xã hội, xóa bỏ hận thù của nhà lãnh đạo Nelson Mandela, tuy nhiên điều quan trọng mà cho đến nay những người kế tiếp ông không làm được là sự thay đối số phận khốn cùng của đa số dân da đen ở đó. 57% số dân ở Nam Phi vẫn ở dưới mức nghèo đói (tức là dưới $800 một năm so với mức trung bình hơn $7,000). Có thể nói không có sự thay đổi gì đáng kể về tỷ lệ nghèo đói sau khi người da đen lên cầm quyền. Chính vì thế mà an ninh xã hội không được bảo đảm. Các vụ cướp giật gây thương tích và án mạng hình như rất phổ biến. 15 năm trước và mới đây những người bạn da đen vẫn khuyên tôi phải cảnh giác khi ra khỏi nơi an toàn. Một bác lái taxi da đen cũng khuyên tôi không nên đến khu da đen để thăm. Một bà giáo sư khi mời tôi tới thăm trường cũng phải mang theo một đồng nghiệp nam trên xe tới đón vì sợ cướp chặn đường trấn lột. Họ không chỉ trấn lột mà họ sẵn sàng đâm chết người. Đó là thái độ của những người vô sản lưu manh nhìn người có tiền với cặp mắt căm thù. Đây cũng là lý do tôi ngại không dám tìm cơ hội để hiểu thêm về Nam Phi. Nơi tôi trú ngụ là một khu vực chuyên tổ chức hội nghị của Ngân hàng Trung ương Nam Phi, rộng đến vài chục hecta, chung quanh là khu nhà ở khang trang của người da trắng không khác gì khu trung lưu ở California. Tôi như một người cưỡi ngựa xem hoa, có lúc ngồi xe gần một ngày trong khu công viên dã thú (game park), nhưng chỉ nhìn thấy những chú hươu cao cổ và các chú ngựa vằn, còn thì các dã thú khác như sư tử, voi đều không thấy tăm hơi. Điều đó không có nghĩa là công viên không có voi, sư tử.

Nói qua về kinh tế các xứ Châu Phi

Cho đến nay hầu hết mọi người đều nghĩ rằng các nước Châu Phi là thùng rác, khó lòng phát triển bởi lý do chủ yếu là lãnh đạo thường là những kẻ cầm quyền độc đoán, tham nhũng, thu vén cho đồng đảng và gia đình. Nhưng sự thực hiện nay không hẳn thế. Đã có những dấu hiệu nhiều nước Châu Phi tìm thấy ánh sáng cuối đường hầm. Một số nước như Mozambique, Liberia, Ghana, Ethiopia, Rwanda, Zambia đã liên tục trong 5 năm qua đạt tốc độ tăng GDP cao (trên 6%) và vẫn tiếp tục ở mức cao năm 2011-2012, không thua kém gì Việt Nam. Đó là chưa tính tới tình trạng lạm phát cao và tốc độ tăng GDP ở Việt Nam đang tụt mạnh những năm gần đây. Những nước này đã đạt được thành quả như thế không hẳn chỉ vì có cơ hội khai thác hầm mỏ mà vì họ đã có những dấu hiệu tích cực chống tham nhũng và chấp nhận dân chủ. Còn Việt Nam thì đang đi ngược lại. Trung Quốc đã là yếu tố tích cực trong việc khai thác hầm mỏ này.

Bảng 2. Tốc độ tăng GDP bình quân năm trong 5 năm 2006-2010
Nguồn: United Nations Statistics Division

Chuyến đi Phi Châu lần thứ ba

Lần này tới Zambia, thời gian ở lâu hơn hai nước trên, kéo dài đến hai tuần và tôi lại đi với tư cách cá nhân, không còn là nhân viên Liên Hiệp Quốc, không còn hộ chiếu ngoại giao.

Việc tôi đi Zambia là nằm trong chương trình của Ngân hàng Phát triển Châu Phi (AfDB) giúp đỡ các nước Châu Phi thuộc hai tổ chức: tổ chức SADC (Southern African Development Community) gồm 15 nước thành viên ở phía nam của Châu Phi và tổ chức COMESA (The Common Market for Eastern and Southern Africa) gồm 19 nước từ bắc Phi tới nam Phi, có cả Ai Cập, Libya. Hai tổ chức này có rất đông nước cùng là thành viên. Mục đích đầu tiên của SADC là giải phóng các nước nam Châu Phi, và sau này là gìn giữ hòa bình. Còn mục đích của tổ chức sau là hợp tác phát triển kinh tế, thương mại và du lịch.

Ảnh tác giả chụp chung với các chuyên viên thống kê kinh tế
ở Châu Phi, 3 August 2012, Zambia

Cuộc thương lượng hợp đồng giữa tôi với AfDB kéo dài cũng đến 6 tháng. Trước tiên là về nội dung họ muốn và điều tôi có thể thực hiện. Tôi không dám cam kết ở lâu dài bên Châu Phi vì không biết tình hình các nước Châu Phi như thế nào và không hiểu có thể thực hiện được những điều họ muốn không. Về việc thực hiện, tôi nói thẳng đó là trách nhiệm của các nước, còn tôi chỉ là người hướng dẫn kỹ thuật. Vậy thì hãy thử nghiệm bằng một cuộc điều tra nhỏ về cơ sở thống kê kinh tế và một khóa huấn luyện trước để tôi nắm tình hình.

Sau đó lại nẩy sinh việc AfDB chỉ có thể thuê chuyên gia là công dân thành viên Ngân hàng, mà Việt Nam lại không là thành viên. Chuyện kéo dài vì phải có phép miễn trừ đặc biệt. Cuối cùng lúc bước chân lên máy bay đi Zambia, tôi vẫn không có hợp đồng. Nhưng tôi đành chấp nhận đi vì AfDB đã gửi giấy mời, mua vé máy bay cho hơn 30 chuyên gia của 15 nước. Tôi đi vì không thể để xảy ra chuyện AfDB phải hủy bỏ khóa huấn luyện. Tôi được báo là có visa chờ ở phi trường nhưng tới nơi thì không. Tôi hơi lo vì chỉ biết là được xếp đặt ở khách sạn Inter-continental. Nhân viên Hải quan hỏi có giấy mời không. Tôi nói không. Anh ta giữ thông hành rồi bảo tôi đi ra ngoài tìm xem người đại diện khách sạn xem họ có danh sách có tên tôi hay không. Đây là lần đầu tiên trong đời ở một nước tôi được phép rời ra khỏi khu hải quan đi ra ngoài đường mà không có visa. Khi tôi đem danh sách khách sạn có tên tôi cho hải quan, anh ta làm visa và yêu cầu đóng lệ phí $50. Sau này đại diện của AfDB hỏi có giấy biên nhận không để họ trả tiền lại. Tôi nói không. Anh ta cho rằng hải quan làm tiền tôi rồi vì họ nói đã báo cho Bộ Ngoại giao Zambia và do đó chắc chắn tên tôi đã có trong danh sách nhập cảnh là khách mời, không phải đóng lệ phí. Dù sao đây cũng là chuyện nhỏ. Nhiều người sau đó nói với tôi là việc đi lại ở Châu Phi nhất là phía miền Tây rất khó khăn; các chuyến máy bay thường bị hoãn đến cả ngày hoặc vài ngày mà không báo trước nếu như hãng thiếu khách. Khách phải tự lo mọi thứ trong thời gian chờ đợi. Đó là chưa kể một số nơi rất nguy hiểm nếu như không có người đón từ phi trường về khách sạn. Chính anh đại diện AfDB cũng nói với tôi là khi đi từ nước này đến nước kia ở Tây Phi (hầu hết là các nước nói tiếng Pháp) thì cách an toàn và để có thể đến phòng họp đúng ngày giờ là bay máy bay Air France từ một nước nào đó sang Paris, rồi lại từ Paris bay sang một nước bên cạnh. Và đó là cách AfDB lo cho chuyên viện họ trong các chuyến bay trong vùng Tây Phi. Cùng trong lần này, hai người đi tham dự đã phải quay đầu về xứ vì nước chuyển tiếp không cho họ ở lại phi trường.

Tại sao tôi lại được mời đi Phi Châu cũng là câu hỏi vui đáng trả lời vì nó có yếu tố Trung Quốc. Chả là trước khi về hưu tôi được Cục Thống kê Trung Quốc ngỏ ý mời tôi sang giảng dậy ở Bắc Kinh và giúp xây dựng Trung tâm huấn luyện về thống kê mà TQ muốn xây dựng. Tất nhiên đây chỉ là trao đổi riêng tư miệng, không có bằng chứng giấy tờ. Sau này tôi biết họ có ý định sử dụng Trung tâm để huấn luyện chuyên gia các nước Châu Phi, nhằm mở rộng tầm ảnh hưởng ở đó. Để dần dần thực hiện việc này, Trung Quốc tài trợ việc lập quĩ xây dựng ngành thống kê ở Liên Hiệp Quốc, họ bỏ 5 triệu US với chương trình kéo dài 5 năm. Quĩ này một phần không nhỏ dùng vào việc đưa các chuyên gia thống kê Trung Quốc sang thực tập ở LHQ và một phần dùng để tài trợ các nước sang tham gia các cuộc hội thảo trao đổi kinh nghiệm được tổ chức ở TQ. Lúc đầu họ có ý định mời các nước Châu Phi nhưng sau đó chuyển vào việc mời các nước được xếp vào loại đang phát triển ở Đông Nam Á, Nam Á và Bắc Á. Các nước phát triển cũng được mời nhưng phải tự trả chi phí. Ngoài ra chương trình cũng mời các chuyên gia hàng đầu khác để tiện trao đổi. Tôi được LHQ mời làm tư vấn về thống kê kinh tế, soạn thảo tài liệu cơ sở và hướng dẫn trao đổi, sau đó tổng kết thành sách. Ba tài liệu do tôi soạn thảo trong ba năm đã được TQ in ấn cùng với danh nghĩa LHQ và được gửi tặng các nước đang phát triển. Đó chính là lý do AfDB biết đến tên tôi và công việc tôi làm và do đó liên hệ đề nghị tôi tham gia giúp đỡ Châu Phi. Đây là lần đầu tiên tên tôi được ghi rõ trên bìa sách là tác giả. Các sách khác tôi viết mà LHQ xuất bản, được nhiều nước dùng để tham khảo, đều chỉ ghi tên tôi là người soạn thảo trong lời nói đầu. Chính sách của LHQ, không như các tổ chức quốc tế khác như IMF và Ngân hàng Thế giới, là không ghi tên tác giả trên bìa sách. LHQ coi đây là công trình của LHQ. Lúc tôi mới làm việc cho LHQ, tên tuổi người viết hoàn toàn không được đề cập tới cho đến khi nhà kinh tế Pháp, cựu giám đốc INSEE của Pháp, khi được làm Phó Tổng thư ký đã nhận thấy vấn đề vô lý này và muốn ghi tên để khuyến khích nghiên cứu nhưng ông ta chỉ có thể tranh đấu thành công ghi tên tác giả vào lời nói đầu. Nhiều người làm việc cho LHQ như tôi trước đó có bài xuất bản thì phải ghi tác giả là Cục Thống kê LHQ. Hiện nay tình hình vẫn không có gì thay đổi nhưng khi đăng bài trên báo chuyên môn không do LHQ xuất bản thì được ghi tên mình là tác giả. Trở lại vấn đề Trung Quốc, tôi đánh giá là họ vẫn chưa có chuyên gia đủ tầm mức hiểu biết để có thể tổ chức huấn luyện chuyên gia về ngành thống kê kinh tế. Nếu muốn thực hiện chính sách phát triển ảnh hưởng ở Châu Phi, họ phải thuê chuyên gia nước ngoài. Nhưng phải nói TQ đã tổ chức các cuộc hội thảo quốc tế rất bài bản, có thông dịch tức thời, người nói không phải đợi người dịch trước khi nói tiếp.

Zambia

Zambia là nước đã từng vác ngọn cờ đầu trong phong trào chống thực dân Anh đòi độc lập.

Đã có lúc Zambia hiện nay (trước kia là North Rhodeisa), Zimbabwe (trước đây là South Rhodesia) và Malawi phần lớn thuộc cùng một chủng tộc và nói cùng một thứ tiếng đã hợp lại thành một liên bang dưới sự cai trị của Anh. Nhưng sau thế chiến thứ hai, phong trào đòi độc lập và tự trị ra đời. Năm 1962 người da đen chiếm đa số ghế quốc hội, rút khỏi liên bang và lập thành nước Zambia năm 1964. Rhodesia với số đông dân da trắng, mặc dù thiểu số, đã cùng với South Africa thiết lập một chế độ kỳ thị chủng tộc.

Kenneth Kaunda lãnh tụ phong trào tự trị, trở thành Thủ tướng, rồi sau đó làm Tổng thống Zambia. Ông ta cùng với Julius Nyerere ở Tanzania, xứ bên cạnh sát biển đã đưa tư tưởng xã hội chủ nghĩa và kế hoạch tập trung vào Châu Phi, ủng hộ phong trào không liên kết. Tôi đã có lần bất ngờ đi qua quảng trường kỷ niệm hội nghị lần thứ ba của phong trào này ở Lusaka. Trong thời gian này, Mao với ý đồ lãnh đạo phong trào không liên kết chống Mỹ và Nga, đã giúp xây dựng tuyến trường xe lửa Tanzania-Zambia Railway (TAZARA), nối cảng Dar-es-Salaam của Tanzania với Lusaka, thủ đô Zambia, và các mỏ đồng và côban của tỉnh Copperbel. Đường xe lửa này hoàn thành năm 1974 sau 4 năm khởi công tốn khoảng trên 400 triệu đô la thời đó. Điều này giúp xứ không có biển như Zambia rất nhiều và nâng cao uy tín của TQ ở các xứ Châu Phi. Lúc đó, viện trợ của TQ không nhằm vào khai thác quặng mỏ như ngày nay mà chỉ nhằm vào xây dựng uy tín chính trị. (coi thêm Đỗ Tuyết Khanh về Châu Phi và chính sách của TQ hiện nay ở đó).

Năm 1972 Kaunda tuyên bố độc đảng. Tuy nhiên vào năm 1975 trở đi cho đến cuối những năm 1980, kinh tế thế giới khó khăn, nhu cầu đồng và giá đồng giảm mạnh, kinh tế Zambia đi xuống và phong trào đòi dân chủ phát triển mạnh, nhiều cuộc biểu tình bãi công xảy ra. Cuối cùng Kaunda chấp nhận sửa đổi hiến pháp, chấp nhận đa đảng và ra đi khi ông ta thất cử năm 1991: một hiện tượng hiếm có ở các nước đang phát triển. Ngày nay Kaunda vẫn còn sống sau khi hai tổng thống liên tiếp cầm quyền sau ông đã mất. Uy tín xã hội Kaunda không suy giảm. Tên tuổi ông vẫn được ghi nhận và đặt tên cho phi trường Lusaka. Ngược lại, Robert Mugabe Tổng thống xứ Zimbabwe (trước đây là Rhodesia) đã có công lãnh đạo chống chủ nghĩa kỳ thị ở Rhodesia, đã bị cấm cửa đặt chân tới các nước phương tây, và chắc chắn không thể lưu danh tốt đẹp như Kaunda ở Zambia hay Mandela ở Nam Phi, vì ông ta chủ trương đàn áp những người chống đối, và hiện vẫn bị các nước Tây phương cấm vận, kinh tế lụn bại, thu nhập đầu người ở đây trước đây bằng một nửa Nam Phi nhưng hiện nay chỉ còn bằng 8%. Năm nay đã 88 tuổi, Mugabe vừa tới thăm Zambia và thăm ông già Kaunda cùng tuổi, cùng một thời đấu tranh nhưng mỗi người để lại hậu thế danh tiếng khác nhau chỉ vì một kẻ biết từ bỏ quyền hành, một kẻ cố bám giữ ghế.

Như đã nói ở trên về GDP trên đầu người, Zambia cũng ở tầm Việt Nam. Năm 2011 GDP vẫn tăng 6.7% dù giá đồng xuống do Zambia được mùa ngô, là cây lương thực cơ bản ở Châu Phi. Ta có thể thấy đất đai ở đây có thể đưa vào nông nghiệp còn rất lớn. Ngay ở thủ đô Lusaka đất chưa được khai thác cũng thế. Nhà cửa ở thành phố đều lớn, rộng rãi. Đường trồng cây to hai bên rất đẹp, hình như là loại xà cừ như ở Hà Nội. Tuy vậy đây chưa phải là thành phố của du lịch. Tôi bỏ một nửa ngày đi bộ ở thành phố, nhưng chỉ thấy vỉa hè rất lớn nhưng chỉ là đất trơ, hầu hết vẫn không được lát gạch, và cũng không được trồng hoa để tôn vẻ đẹp của đường phố. Ban đêm thì không đèn đường nên tối như hũ nút đêm ba mươi. Ngay cả khu vực các tòa đại sứ cũng thế. Cũng gần như không thể kiếm được một tiệm ăn nào ở dọc đường. Không hiểu vì luật cấm hay người Zambia không quen xoay xở mọi cách để làm ăn như người Châu Á. Ban đêm muốn ra khỏi khách sạn đi ăn thì phải quen thuộc người địa phương để họ chở đi bằng xe hơi . Các tiệm ăn rất lớn và sang trọng chỉ có thể nhận ra khi mình bước chân vào tiệm. Chúng nằm dấu mình trong các biệt thự cực lớn, có chỗ chứa vài chục chiếc xe hơi, mà đi qua đường cũng khó nhận ra. Có thể kiếm được vài tiệm ở những khu buôn bán đông đúc người bản xứ nhưng chúng chỉ nhằm phục vụ người bản xứ. Khu trung tâm thành phố nhếch nhác, buôn bán quần áo hàng hóa Trung Quốc, kể cả rất nhiều hàng dùng lại, không thể là nơi cho du khách dạo phố, nhìn ngắm.

Chợ Kumwala ở gần khu trung tâm thành phố Lusaka (ảnh NYT)

Ở Lusaka chỉ có hai trung tâm buôn bán kiểu shopping mall cho giới thượng lưu, không khác gì ở Mỹ, chỗ nào cũng có cửa hàng Shoprite của Mỹ. Nhưng nó ở quá xa khách sạn tôi ở. Tôi chỉ đến được khi người bạn bản xứ chở đến. Ngoài ra, cho du khách có hai nơi có thể đến thăm. Một là làng văn hóa Kabwata, gồm một số cửa tiệm nhà vòm, làm bằng gỗ, lợp má cỏ, nhưng chỉ có lèo tèo một số tượng và vòng đeo kiểu Châu Phi mà tôi có thể dễ dàng mua ở New York với chất lượng cao hơn. Mỗi chủ nhật, còn có ở trên khu đậu xe hơi trong một khu shopping đã nói đến ở trên là trưng nhiều hàng hóa địa phương cho du khách. Thức ăn ở Lusaka rất đắt đỏ. Ở khách sạn, đó là chuyện bình thường nhưng ở những tiệm ăn không ở khách san, bữa tối tốn ít nhất $20. Tiệm ăn bản xứ nơi tôi không dám ăn, thấy 1 đùi gà cũng tốn $4-5. Tuy vậy tiền thuê nhà có vẻ rẻ vì đất đai rộng rãi. Một căn hộ condo hai phòng ngủ khang trang chỉ tốn $500. Khách sạn lại quá đắt vì chỉ có vài cái và cái nào cũng gần $150 một ngày trở lên. Chỉ có thế, tôi không hiểu du khách làm sao có lý do đi tham quan xứ này nếu không phải là người phiêu lưu tìm hiểu tự nhiên.

Nghe nói có thành phố Livingston có thác Victoria dài một dặm, thuộc loại lớn nhất thế giới, nằm ngay biên giới Zambia và Zimbabwe là nơi thu hút du khách, nhưng nó cách Lusaka gần 400 cây số nên phải hẹn lần tới vậy.

Victoria Falls, Livingston, Zambia

Về kinh tế, Zambia hay một xứ Phi Châu khác nhau như thế nào? Có thể nói là khác nhiều Việt Nam. Việt Nam có thiên thời địa lợi, nằm ở vùng phát triển, lại có biển dài, tiện đường giao thông. Theo Global Edge do Đại học Bang Michigan xuất bản, ta thấy rõ so với Zambia, Việt Nam có lợi thế về thuận tiện liên lạc, về cung ứng, nhưng thua kém vì mức độ tham nhũng cao hơn, khả năng quản lý kém hơn, và thiếu minh bạch về ngân sách và tự do báo chí.

So sánh các chỉ số giữa Việt Nam và Zambia

Nói chung Việt Nam có tính cạnh tranh toàn cầu cao hơn Zambia một phần vì Zambia là nước không có biển, nên việc chuyên chở đường bộ đều phải thông qua một nước thứ ba. Nhưng một trong những lý do chính đáng kể là lương lao động ở Zambia cao hơn hẳn Việt Nam. Một vụ trưởng ở Cục Thống kê theo tôi hỏi có lương $US 1500 một tháng. Một chuyên viên mới vào làm có lương $US 500-600. Vào năm 2011, lương và phụ cấp (tiền xe, nhà ở, ăn trưa) tối thiểu vừa được nhà nước qui định cho một lao động bình thường là $160 một tháng, một người lái xe, một thư ký là $250, và người giúp việc nhà là $52. Mới đây số lương tối thiểu cho một lao động bình thường được tăng lên hơn $200/tháng. Người có tiền ở Lusaka đều có xe hơi riêng, gần như không có ai đi xe đạp hoặc xe gắn máy. Người nghèo thì đi bộ hoặc nhảy xe tải tư nhân.

Với lương như thế, số lao động thất nghiệp rất cao. Theo báo địa phương tỷ lệ lao động thất nghiệp là 16%. Còn CIA đưa con số 14% (năm 2006). Và với lương cao như vậy kinh tế Zambia ít tính cạnh tranh hơn lao động rẻ như ở Trung Quốc hay Việt Nam (ở TQ lương tối thiểu là trên $100/tháng ở nhiều nơi và ở Thượng Hải là $227/tháng; còn ở Việt Nam chỉ có $39 hay 830 ngàn đồng một tháng). Đây cũng là tình trạng chung ở nhiều nước ở Châu Phi khi có lương tối thiểu cao như Tanzania (lương tối thiểu là $47 cho công nhân nói chung, $223 cho thợ mỏ khi GDP trên đầu người thấp bằng nửa Việt Nam), hay như Nigeria lương tối thiểu là $70, Angola, Bostwana, Nam Phi lương tối thiểu đều trên $100.

Tuy vậy, về hạ tầng cơ sở, Zambia còn thua xa Việt Nam và ngay cả Nam Phi cũng khó có thể so với Trung Quốc. Nói tóm lại, nếu một nhà đầu tư nước ngoài làm quyết định đầu tư cung ứng cho thị trường thế giới, họ sẽ chọn các nước như Việt Nam hoặc Đông Nam Á khác, chứ khó đi vào Châu Phi và dần dần lánh xa Trung Quốc vì lương ở đó ngày càng đắt đỏ. Nhưng lúc đó TQ đã có thể tự lực sản xuất cho chính thị trường của họ và tìm cách bảo vệ thị trường của mình, khi mà trước đây WTO đã dành nhiều điều kiện dễ dàng cho TQ, hoặc TQ sẽ chuyển sang những công nghệ cần chuyên môn và trình độ học thức cao hơn.

Cho đến nay tổng đầu tư của TQ vào Zambia khoảng trên 2.1 tỷ USD, thu dụng khoảng 50,000 lao động. Trên 30% đầu tư hàng năm là từ TQ, nếu tính theo tỷ lệ năm 2007. Đầu tư của TQ chủ yếu vào khai thác mỏ đồng và mỏ than để chạy nhà máy điện phục vụ khai thác mỏ. Những năm tới, khả năng TQ sẽ tăng số đầu tư lên trên 5 tỷ USD. Mặc dù không có thì giờ xem xét kỹ, tôi nghĩ đầu tư của TQ đã giúp nền kinh tế Zambia phát triển lên. Nhưng như đã nói, sức đẩy vẫn là khai thác hầm mỏ.

Trong hơn 2 tuần lễ ở đây, tôi cũng gặp nhiều người TQ ở cùng khách sạn, có lúc nói chuyện với họ dăm ba câu, nhưng sự có mặt của họ không đầy rẫy, thậm chí còn thấy họ kín đáo, để không ai để ý, như không thấy các cửa tiệm có người TQ nhập cư bán hàng như ở một vài nước khác mà báo chí phương Tây nói tới. Những ngày ở đó, một vài công chức cao cấp Zambia vẫn nói với tôi những điều tốt đẹp về TQ. Chuyện giết nhà quản lý TQ trở thành bất ngờ so với những gì tôi thấy khi quan sát chung quanh. Đó là khi đi quanh khách sạn tôi đã gặp một nhóm lính trang bị súng ống bắt tay và nói Zambia – Trung Quốc hảo hảo, vì họ tưởng tôi là người TQ. Đây là nhóm lính có nhiệm vụ canh gác khách sạn vì Tổng thống Mugabe của Zimbawe, thượng khách của Zambia, cũng cùng ở khách sạn tôi đang ở. Tìm hiểu thêm trên báo chí thì rõ ràng đã có sự căng thẳng giữa tư bản TQ và người bản xứ. Như đã nói, theo luật, có thể họ phải trả lương cao đối với dân bản xứ, khá cao so với người ở TQ, vì thế phải tìm cách bóc lột lại, với giờ lao động kéo dài, an toàn lao động không được tôn trọng. Năm 2009, hầm nổ giết hại 49 người. Năm 2011, quản lý TQ bắn bị thương 21 người thợ mỏ. Năm nay, thợ mỏ bắn chết quản lý. 30 năm trước TQ giúp xây dựng nhà máy dệt Zambia China Mulungushi Textiles, lúc cao điểm sử dụng 1000 lao động, năm 2011, nhà máy đóng cửa vì không thể cạnh tranh với hàng may mặc nhập từ TQ. Mới đây, chính phủ Zambia quyết định mua lại nhà máy từ TQ, nhưng có thể chỉ tốn tiền vô ích vì làm sao có thể cạnh tranh với hàng quá rẻ nhập từ TQ.

Tự do thương mại có thể tạo ra việc làm cho một số nước, nhất là những nước có chính sách ép buộc lao động chấp nhận lương rẻ mạt bằng những biện pháp kiềm chế và trấn áp hoạt động công đoàn nhằm bảo vệ tư sản như ở Trung Quốc hay Việt Nam, nhưng đó lại là thảm họa cho những dân tộc như ở Zambia. Một số nhỏ có thu nhập cao lại được thêm cơ hội chọn lựa hàng hóa rẻ, nhưng đa số dân sẽ không có việc làm nếu như không chịu lương ở mức mà giới lao động coi như lương chết đói.

Châu Phi đi về đâu và chính sách gì là phù hợp trong cuộc cạnh tranh toàn cầu hiện nay là điều mà các nhà kinh tế hình như chưa có câu trả lời.

Vũ Quang Việt

11 August 2012