Các bạn Nga thân mến, giờ Maïdan
của chính các bạn đã điểm⁽¹⁾

Jonathan Littell

Hàn Thuỷ dịch

Đỗ Tuyết Khanh hiệu đính

Trong một thư gửi toà soạn trên nhật báo Le Monde, nhà văn Mỹ-Pháp kêu gọi các bạn Nga của mình lật đổ chế độ Putin.

Các bạn Nga thân mến: trong các bạn có một số người tôi đã thân từ rất lâu, một số gần đây hơn, một số tôi không trực tiếp quen biết, chỉ là bạn tâm hồn và tinh thần. Ngay hiện nay các bạn cũng đang khốn đốn. Trong tháng vừa qua tôi đã liên lạc với nhiều người trong các bạn. Cũng như cuộc đời của từng người Ukraine, cuộc đời các bạn, chưa hề giản đơn, đang bị đảo lộn. Nhiều bạn đang trốn khỏi nước Nga. Và nhiều bạn đã tỏ bày với tôi cảm giác tội lỗi, xấu hổ, về những gì nước các bạn đang gây ra cho người hàng xóm. Về những gì họ đã nhân danh các bạn hoành hành trên nước Ukraine.

Một số bạn, những nhà hành động, đã từ lâu trên đe, và đang gồng mình dưới búa chờ cú giáng cuối cùng. Mùng bốn tháng ba, tôi viết cho Aleksandr Cherkasov, một người bạn thâm giao từ thời Memorial(2). ‶Tí nữa tôi sẽ kể", Sasha trả lời ngắn ngủi theo phong cách cố hữu ‶Ngay bây giờ còn đang lơ ngơ giữa tan hoang sau cuộc khám xét. – Các máy tính bị rút ruột. – Các tủ sắt bị bẻ khoá.″ Các bạn khác, những nhân vật văn hoá, nghệ sĩ, nhà phê bình, nhà văn, đều bàng hoàng vì thế giới mong manh của họ đột ngột sụp đổ. Các bạn không ai thích Poutine và cái chế độ trộm cướp và phát xít của hắn, đại đa số căm thù chúng. Nhưng chúng ta hãy thành thật: trừ một số rất nhỏ trong các bạn – những người cộng tác với Memorial, Novaya Gazeta, Ekho Moskvy, Meduza, tổ chức của Navalny và vài tổ chức khác đếm được trên đầu ngón tay – có bao nhiêu người trong các bạn đã từng làm một điều gì đó để cưỡng lại cái chế độ này? Ngoại trừ có lẽ tham gia biểu tình, khi có? Vậy thì, phải chăng, cảm giác xấu hổ và tội lỗi không hẳn chỉ là trừu tượng?

Phải chăng vì chính các bạn đã lãnh đạm, đã quá lâu thờ ơ với những gì xảy ra chung quanh, thụ động động loã, và bây giờ cảm nhận thấy điều ấy trong cốt tuỷ và tâm khảm ?

Các bạn đã không muốn biết

Đâu phải lâu nay vẫn thế. Thời trước, trong những năm 90, đã có lúc các bạn có phần nào tự do và dân chủ; hỗn độn, thậm chí đẫm máu, nhưng có thật. Vậy mà 1991 hoá ra lại giống như 1917. Tại sao mà mỗi khi mãi mới có được cuộc cách mạng của mình, các bạn lại sợ hãi cái ‶thời điểm rối ren″ đến nỗi chạy ngay về núp dưới váy của một Sa hoàng, dù tên là Stalin hay Putin? Như thể các bạn thấy như vậy an toàn hơn cho dù có bao nhiêu người chết dưới tay hắn. Tại sao thế ? Quả là đã có sai lầm. Thay vì lục tung các kho lưu trữ của KGB và phơi bày chúng trước ánh sáng, như người Đức đã làm với Stasi, các bạn tự để hình tượng của Dzherzinsky(3) làm rối trí, và cho phép KGB giấu mình, chỉnh đốn, tự xây dựng lại, và chiếm đoạt đất nước của các bạn. Khi phải lựa chọn giữa đất nước bị cướp phá hoặc để người Cộng sản trở lại, các bạn đã không đấu tranh để áp đặt lựa chọn thứ ba và đã chấp nhận việc cướp phá. Năm 1998 nền kinh tế của các bạn sụp đổ, thế là xong các cuộc biểu tình quần chúng đòi công bằng xã hội, hay phản đối chiến tranh ở Chechnya. Sự sống còn trở thành mối quan tâm chính.

Và họ đưa Putin vào. Trẻ, táo bạo, hung hãn, hứa hẹn hủy diệt bọn khủng bố và xoay chiều nền kinh tế. Trong các bạn ít người được thuyết phục, nhưng các bạn hoặc đã chọn Putine hoặc chẳng chọn ai cả. Và khi anh ta bắt đầu san bằng Chechnya lần thứ hai, hầu hết các bạn đã nhắm mắt quay lưng. Tôi nhớ rất rõ những năm đó. Tôi đang làm việc ở Chechnya, đem cứu trợ đến vô số nạn nhân của ‶chiến dịch chống khủng bố″ của Putin, tôi đã đi xuyên qua những khu phố điêu tàn của Groznyi và Katyr-Yurt và Itum-Kale cũng như bao nhiêu thị trấn khác. Đôi khi, tôi lên Moscow để nghỉ ngơi và ăn nhậu với các bạn, những người bạn tôi. Chúng ta uống rượu, chúng ta khiêu vũ, và sau đó tôi đã cố kể cho các bạn nghe những chuyện rùng rợn thấy dưới đó, thường dân bị tra tấn, trẻ em bị sát hại, những người lính đem xác người bán cho gia đình nạn nhân. Và các bạn bảo tôi: ‶Jonathan, chúng tôi chán ngấy xứ Chechnya của anh.″ Tôi nhớ rất rõ những lời ấy. Và tôi giận dữ nói lại: ‶Này, không phải Chechnya của tôi, mà là Chechnya của các bạn. Là đất nước chết tiệt của các bạn, không phải của tôi. Tôi chỉ là một anh ngoại kiều khờ dại ở đây. Chính phủ của các bạn đang ném bom một trong các thành phố của các bạn, giết chết đồng bào của các bạn.″ Nhưng không, chuyện đó quá phức tạp, quá đau đớn, các bạn không muốn biết.

Ám sát những người đối lập

Sau đó, khoảng giữa những năm 2000, kinh tế tăng vọt nhờ giá dầu tăng và Putin sẵn sàng cho phép rót một phần số tiền cướp được xuống tầng lớp trung lưu. Nhiều bạn hái ra tiền, và rất nhiều tiền cho vài người, ngay cả những bạn thu nhập ít hơn cũng có căn hộ mới và việc làm tốt hơn. Giá cả tăng nhưng không sao, Moscow rực rỡ, tráng lệ, lịch lãm, thú vị. Khi các nhà đối lập bị sát hại – Yuri Shchekochikhin, Anna Politkovskaïa, Aleksandr Litvinenko, và những người khác – các bạn tỏ ra ghê rợn và sốc, nhưng không hơn. Khi Putin, sau hai nhiệm kỳ, đổi ghế tổng thống cho thủ tướng của mình để làm thủ tướng, tôi cũng chỉ biết các bạn hầu như không để ý. Khi Nga, vài tháng sau khi Medvedev làm tổng thống, xâm lược Georgia, hầu hết các bạn đều bỏ qua, hoặc câm lặng. Và trong nhiều năm từ đó, tôi đã gặp bao nhiêu người trong các bạn trượt tuyết trên các sườn núi Gudauri, đi dã ngoại xung quanh Kazbegi, hay thưởng thức các quán cà phê và phòng tắm hơi ở Tbilisi trong khi quân đội của các bạn chiếm đóng một phần đất nước ấy? Chúng tôi, tại phương Tây này, cũng chẳng làm gì nhiều hơn, nếu gọi là có. Một vài lời phàn nàn, một vài biện pháp trừng phạt; nhưng vi phạm nghiêm trọng luật pháp quốc tế thì có là gì, so với sự hấp dẫn của dầu hoả, khí đốt và thị trường nội địa của Nga?

Tuy thế vào cuối năm 2011, các bạn, các bạn Nga của tôi, đã thức tỉnh. Khi Putin đổi ghế với Medvedev một lần nữa, ngồi lại trên ghế tổng thống, nhiều bạn quyết định đó là một thủ đoạn bẩn thỉu quá quắt, và các bạn đã ra mặt đồng loạt chống đối. Navalny(4) trở thành cái tên quen thuộc và trong sáu tháng các bạn đã đứng đầy các quảng trường, cuối cùng đẩy cái sợ sang chế độ, làm nó rúng động. Sau đó, nó phản công. Đầu tiên nó tổ chức các cuộc biểu tình chống lại; sau đó nó thông qua các luật đàn áp nặng nề hơn, và bắt đầu nhét đầy các nhà tù. Hàng ngàn người bị bắt. Một số thụ án tù rất dài. Và những người còn lại bỏ cuộc, về nhà. ‶Chúng ta có thể làm gì?″ Tôi đã nghe câu này quá nhiều, bây giờ vẫn còn nghe. ‶Nhà nước mạnh như thế, và chúng tôi quá yếu.″ Vâng, hãy xem người Ukraine. Hãy nhìn những gì họ đã làm, hai năm sau các bạn. Một khi đã chiếm Maïdan(5), trong cơn thịnh nộ trước một tổng thống thân Nga, kẻ đã phản bội lời hứa thiên châu Âu, họ không bao giờ bỏ đi. Họ thành lập một khu phố lều, hoàn toàn tự tổ chức và sẵn sàng tự bảo vệ. Khi cảnh sát đến để triệt tiêu khu phố, họ đã chống trả, bằng gậy gộc và thanh sắt và cocktail molotov. Cuối cùng, cảnh sát nổ súng. Nhưng thay vì bỏ chạy, những người trên Maïdan lại lao vào. Nhiều người trong họ chết, nhưng họ đã chiến thắng. Chính Yanukovich là kẻ trốn chạy, và người dân Ukraine lấy lại nền dân chủ, quyền lựa chọn lãnh đạo và quyền loại bỏ khi không làm được việc.

Putin thực sự không ưa Maïdan. Một cái gương xấu. Vì vậy, anh ta chiếm lấy Crimea trong khi mọi người vẫn còn chưa hoàn hồn. Một vài bạn cũng phản đối nhưng vô ích. Bao nhiêu người phấn khởi! Dường như 91% người Nga ủng hộ cuộc thôn tính. ‶Tuyệt vời, tuyệt vời! Crimea là của chúng ta!″ đồng bào các bạn hô vang, bỗng say sưa vinh quang đế quốc. Tôi không chỉ nói đến những người nghèo trong vùng sâu tàn phá của đất nước, nơi chính trị dừng lại ở vodka và khoai tây, mà đến một số người, các bạn của tôi, của cá nhân tôi. Các nhà văn. Người biên tập. Trí thức. Với Donbass cũng thế. Novorossia, Nước-Nga-Mới. Bỗng dưng có một huyền thoại mới, và một số bạn từng coi thường Putin và bè lũ của hắn đột nhiên quay ngoặt và tôn thờ hắn. Tôi không biết tại sao, vì sau đó họ và tôi nhanh chóng ngừng đối thoại. Còn những người khác, những người vẫn là bạn tôi, các bạn chủ yếu im lặng. ‶Tôi không quan tâm đến chính trị,″ bạn nói. Và bạn sẽ quay trở lại với văn học, phim ảnh, danh mục sản phẩm IKEA, tận hưởng những công viên mới toanh mà thị trưởng Moscow gieo khắp nơi trong thành phố từ 2012, với ghế túi nệm, wifi miễn phí và quán cà phê sành điệu. Đúng, Donbass xa xôi, còn Moscow thì tuyệt, và chỉ càng tuyệt hơn.

Syria, các bạn hầu như không để ý. Vả lại bọn này toàn là đám khủng bố, chứ gì? Daesh(6) hoặc cái gì gì đấy. Ngay cả người biên tập ở Moscow, người đã xuất bản cuốn sách của tôi về Syria sau đó cũng chỉ trích nó trong một cuộc phỏng vấn, nói rằng tôi không hiểu gì về những gì đang xảy ra ở Syria. Chà, ít nhất tôi đã từng ở đó, nhìn những đứa trẻ bằng tuổi con tôi bị những tay bắn tỉa thản nhiên giết trên đường phố Homs(7). Những người Nga duy nhất đến đó là quân đội của các bạn, năm 2015 đã bắt đầu ném bom xuống hàng nghìn dân thường và luyện tập cho cuộc chiến quan trọng tiếp theo của họ.

Tôi chắc chắn nhiều người bạn biết những lời nổi tiếng của Mục sư Martin Niemöller:

Đầu tiên họ đến tìm những người theo chủ nghĩa xã hội, và tôi không lên tiếng – bởi vì tôi không phải là người theo chủ nghĩa xã hội.

Sau đó, họ đến tìm công đoàn viên, và tôi không lên tiếng – bởi vì tôi không phải là công đoàn viên.

Sau đó, họ đến tìm người Do Thái, và tôi không lên tiếng – bởi vì tôi không phải là người Do Thái.

Sau đó, họ đến tìm tôi – và không còn ai để nói hộ tôi.

Có bao nhiêu người trong các bạn đã lên tiếng bảo vệ người Chechnya, người Syria hoặc người Ukraine? Có vài người. Nhưng quá nhiều người đã im lặng. Phải công nhận là một vài người hiện đang lên tiếng, như Dmitry Glukhovsky, Mikhail Shishkin, Mikhail Zygar, Maksim Osipov, và những người khác nữa. Hầu hết nói từ ngoài nước, một số hiếm hoi từ bên trong, như Marina Ovryannikova, chấp nhận rủi ro đi gặp Navalny trong Gulag(8). Còn các bạn, các bạn hiểu rõ mình đang sống ở nước nào, hơn bất cứ ai. Và vì vậy tôi tin chắc các bạn hiểu điều này: khi Putin đã xong chuyện với dân Ukraine – và nhất là nếu hắn không tận diệt được họ, như có vẻ là thế – thì hắn sẽ tìm đến các bạn. Tìm đến tất cả các bạn, các bạn của tôi: đến những người đã tham gia biểu tình, can đảm nhưng chủ yếu là với tư cách cá nhân, và hiện nay chỉ phải chịu những bản án nhẹ, nhưng sẽ sớm nhận những mức án nặng hơn nhiều. Đến hàng nghìn người trong các bạn đã ký các kiến ​​nghị, đã biểu thị bất mãn trên mạng xã hội (có thể chỉ bằng một ô vuông màu đen trên Instagram) hoặc đã nói chuyện riêng với đồng nghiệp tại nơi làm việc. Thời buổi một người bị tước tự do mười năm, thậm chí cả hai mươi lăm năm vì một câu đùa, không xa lắm trong quá khứ, và rất có thể bây giờ cũng đang nằm trong tương lai của các bạn. Và ai sẽ là người lên tiếng cho các bạn? Sẽ còn những ai?

Ai sẽ bảo vệ các bạn

Người dân Ukraine hiện nay, còn hơn cả năm 2014, đang vẽ lên một mô hình kinh hoàng đối với chế độ của Putin: họ đang chứng tỏ có thể đấu tranh chống hắn, và nếu khôn khéo, có ý chí và can trường, người ta vẫn có thể chặn hắn lại được, bất kể ưu thế vượt trội trên giấy của hắn. Tất nhiên, thực tế là hầu như không ai ở Nga nhận ra điều ấy, hoặc thậm chí biết rằng đang có chiến tranh. Nhưng các bạn, các bạn của tôi, biết điều gì đang xảy ra. Bạn đọc tin tức nước ngoài trên internet, bạn đều có bạn bè hoặc ngay cả người thân ở Ukraine để trao đổi thông tin. Và Putin biết rằng bạn biết. Vì vậy, hãy cẩn thận. Bạn biết điều này đang dẫn đến đâu. Thời buổi đánh đổi sự im lặng để có cuộc sống tốt đẹp nay đã qua. Các cuộc bầu cử của bạn là trò đùa, luật lệ của bạn, ngoại trừ các luật đàn áp, không có giá trị bằng tờ giấy in ra chúng, truyền thông tự do cuối cùng đã biến mất, nền kinh tế đang sụp đổ nhanh hơn tôi có thể viết, bạn không còn cả thẻ tín dụng để mua vé máy bay nữa, nếu còn chuyến bay nào. Giờ đây, Putin sẽ muốn bạn không chỉ im lặng, mà còn phải đồng tình, đồng lõa. Và nếu bạn không cho anh ta điều anh ta muốn, hoặc bạn có thể tìm cách bỏ đi, hoặc sẽ bị nghiền nát. Tôi không nghĩ bạn có thể thấy lựa chọn nào khác.

Nhưng có một. Đó là cuối cùng phải lật đổ chế độ này. Trong tình hình hiện nay điều đó có lẽ ít khó khăn hơn như bạn nghĩ. Hãy nghĩ thử xem. Không cần chính bạn đốt lửa: với nền kinh tế sắp sụp đổ của nước Nga, rất có thể tia lửa sẽ đến từ các tỉnh, các thành phố nhỏ hơn; ở đó, khi giá cả tăng cao và không ai trả lương, tất cả những người đã bỏ phiếu cho Putin trong suốt những năm qua vì bánh mì và hòa bình, sẽ xuống đường. Putin biết điều này, và hắn sợ họ hơn nhiều so với sợ giới trí thức và tầng lớp trung lưu tại Moscow và Saint-Petersburg – chính các bạn, các bạn thân mến của tôi. Nhưng nếu mỗi thành phố tự biểu tình, như đã từng xảy ra đôi lần, hắn sẽ dễ dàng ra tay triệt hạ. Mọi thứ sẽ cần được phối hợp, tổ chức. Sẽ phải biến đám đông ô hợp thành một khối quần chúng lớn. Các bạn có công cụ kỳ diệu và tuyệt vời gọi là Internet, mà chế độ có thể cản trở, nhưng có thể được tận dụng thành công trong hầu hết mọi tình huống.

Hãy khôn ngoan, hãy tư duy chiến lược

Tổ chức của Navalny đã bị giải thể song những tổ chức khác có thể được thành lập, phân tán hơn, không cần quá hình thức. Bạn rất đông đảo, bạn là hàng triệu. Cảnh sát Moscow có thể đối phó ba mươi nghìn người trên đường phố, hay một trăm nghìn. Hơn ba trăm nghìn, họ sẽ bị áp đảo. Họ sẽ phải gọi quân đội, nhưng liệu đội quân ấy sẽ đàn áp vì Putin, khi sự thể đã đến nước ấy? Sau những gì hắn đã bắt họ làm ở Ukraine, và những gì hắn đã làm lên họ?

Tất nhiên là sẽ có nguy hiểm khủng khiếp. Một số bạn sẽ lo sợ, và những ai có con nhỏ sẽ kinh hãi về điều gì xảy ra cho chúng. Chỉ tự nhiên, bình thường. Tôi cũng vậy, ở vị trí của bạn, tôi sẽ sợ hãi. Ở Syria, và bây giờ ở Ukraine, Putin muốn các bạn thấy những gì sẽ xảy ra cho một dân tộc dám bất chấp khozein(9), chủ nhân và chủ sở hữu của họ, một dân tộc không chỉ dám yêu cầu tự do mà còn thực sự cố gắng giành lấy nó. Tuy nhiên, nếu bạn không làm gì, thì vẫn sẽ mất rất nhiều. Và bạn biết thế. Một con trai của bạn đùa cợt khi nói chuyện trong trò chơi điện tử, và sẽ bị bắt; một cô con gái của bạn bày tỏ sự phẫn nộ của mình trên internet và sẽ bị bắt; một người bạn thân của bạn có một phút sơ ý và chết trong một xà lim tối lạnh, dưới gậy của cảnh sát. Đây là những gì đã xảy ra trong nhiều năm nay, và là những gì sẽ tiếp tục xảy ra, với quy mô ngày càng lớn hơn. Vì vậy bạn không có lựa chọn. Nếu không làm gì, bạn biết nó sẽ kết thúc như thế nào. Bây giờ là thời điểm cho Maïdan của chính bạn. Hãy khôn ngoan, có chiến lược và tìm cách biến nó thành hiện thực.

Jonathan Littell

(nhà văn)

27-03-2022

Chú thích của người dịch :

(1) Đây là một bản song ngữ đăng trên nhật báo Le Monde của Pháp, bản tiếng Pháp do Valentine Morizot dịch, và dịch giả giới thiệu bài như sau:

Nhắc đến cuộc cách mạng tại Kiev năm 2014, trong một lá thư ngỏ, nhà văn gửi đến những "người bạn tâm hồn và tinh thần" còn đang giữ im lặng trước các cuộc tấn công từ xứ sở của họ vào Tchétchénie, Crimée và Ukraine. Ông kêu gọi họ hãy đoạt lại sự tự do khi lật đổ chế độ .

(2) Memorial (nghĩa đen : đài kỷ niệm): Ở đây là tên của tổ chức phi chính phủ bảo vệ nhân quyền tại Nga do Andreï Sakharov (nhà vật lý giải Nobel) thành lập năm 1989, bị tối cao pháp viện Nga giải thể cuối năm 2021.

(3) Felix Dzherzinsky (1877-1926) thủ lĩnh đội mật vụ Nga từ thời Staline, tiền thân của KGB, được dựng tượng đài rất lớn trước trụ sở KGB tại Moscou, tượng này chỉ bị dân chúng Nga phá bỏ năm 1991.

(4) Alexeï Navalny, nhà đối lập Nga từng tổ chức nhiều cuộc biểu tình chống sự xâm lược vào Ukraine

(5) Maïdan : Tên quảng trường trung tâm tại thủ đô Kiev của Ukraine, tên đầy đủ là "quảng trường độc lập" (Maïdan Nezalezhnosti), trong đó Nezalezhnosti có nghĩa "độc lập". Nhưng khi tác giả viết Maïdan, xin hiểu là "quảng trường độc lập", với âm hưởng biểu tượng của độc lập và dân chủ.

(6) Daesh hoặc Daech (nguyên nghĩa: "nhà nước Hồi giáo") là một tổ chức quá khích có võ trang hoạt động tại Irak và Syrie những năm đầu thế kỷ 21. Sau do nội bộ chia rẽ và còn bị Hoa Kỳ và chính phủ Irak đàn áp, họ trốn chạy tới Ukraine năm 2014 và bị nhà nước này loại trừ qua kết hợp với các nước Pháp và Đức, các năm 2015-2016.

(7) Homs là tỉnh lớn thứ 3 của Syrie

(8) Gulag là tên viết tắt của tiếng Nga, có nghĩa đen là "Trại Cải Tạo Lao Động", mỹ từ cho một trại giam tàn khốc các tù nhân chính trị

Nguyên tác tiếng Anh : ở đây

Nguyên bản không có tiểu tựa, mà thay vào đó là những ngắt quãng dài để tờ báo giới thiệu những bài khác có liên quan. Chúng tôi thay các ngắt quãng này bằng tiểu tựa như theo bản tiếng Pháp.

Bản tiếng Pháp : ở đây

Bản này có thêm một tiểu sử tác giả, như sau :

Jonathan Littell, Nhà văn và đạo diễn điện ảnh. Tác giả của Les Bienveillantes (Gallimard), giải Goncourt 2006,và Une vieille histoire. bản mới (Gallimard, 2018). Cũng như một phim tài liệu chiếu năm 2017 về các binh sĩ vị thành niên: soldats d’Ouganda (Wrong Elements). Ông đã làm việc cho các tổ chức nhân đạo MSF, và Hành động chống nạn đói ở Bosnie, Tchétchénie và Afghanistan. Năm 2008 ông đã viết một phóng sự về Géorgie cho Le Monde 2, một thời gian ngắn sau cuộc xung đột chống Nga của nước này.