Günter Grass
Günter
Grass :
«
Sau sáu mươi
năm, tại sao
tôi
phá vỡ sự im
lặng của mình »
Trích
lời tòa soạn: Lần đầu tiên sau hơn
sáu
mươi năm, Günter Grass nói về sự tham gia của
ông trong đội xung kích SS của phát
xít
Đức. Chàng thiếu niên 15 tuổi, lúc
đó
thuộc về đội thiếu niên của Hitler, đã
tình
nguyện đăng ký tham gia lực lượng tàu ngầm.
Với số tuổi 17, Grass nhận lịnh trình diện và
từ nghĩa vụ phục vụ lao động ông được chuyển
đến sư đoàn "Frundberg", vốn thuộc lực
lượng SS. Trong tập hồi ký "Khi lột vỏ củ
hành" (Beim Häuten der Zwiebel) mà
tháng
9 này sẽ được xuất bản, Grass miêu tả thời
thơ ấu của mình tại Danzig, đời quân
nhân
của mình trong các tuần cuối cùng của
cuộc chiến mà trong đó ông
thoát chết
trong gang tấc, thời gian của tù nhân chiến
tranh và những sự rối loạn của thời kỳ đầu
tiên sau chiến tranh. Mong ước được trở thành
người làm nghệ thuật qua những biến cố này
đã trở trên mạnh mẽ hơn. Cuộc đời từ một
kẻ tị nạn đến tác giả của "Chiếc trống
thiếc" (Der Blechtrommel) được dành cho phần hai
của tác phẩm. Phần này được chấm dứt với
thời kỳ tại Paris của Günter Grass và Anna, vợ
trước của ông trong cuối những năm 50.
Cuộc phỏng vấn này được thực hiện với Frank Schirrmacher và Hubert Spiegel,
Bản dịch của Nguyễn Tường
Bách
FAZ: Hồi ký của ông mang danh hiệu "Khi lột vỏ củ hành". Tại sao lại có củ hành trong này?
GG: Cho cuốn sách này tôi phải tìm cho ra một dạng hình, đó là cái khó nhất. Một sự thật mà ai cũng biết là các tập hồi ký của chúng ta, các hình ảnh riêng về chính mình, có thể sai lạc và thực tế là cũng thường như thế thật. Chúng ta tô vẽ thêm, gia thêm kịch tính, thêm thắt những điều đã nếm trải, làm chúng trở thành giai thoại. Và tất cả những thứ đó, kể cả cái đáng tra vấn nhất, cái biểu hiện cho tất cả những tập hồi ký văn học, tôi muốn chúng được chiếu rọi và đề cập đến ngay trong dạng hình đó. Thế nên mới có củ hành. Khi lột vỏ củ hảnh, tức là khi viết, thì mỗi lớp vỏ, mỗi câu chữ, sẽ tách bạch, sẽ được nhận diện, khi đó những điều chìm khuất sẽ được sống dậy.
FAZ: Điều
khi đã thúc
đẩy ông viết tập hồi ký của mình ?
GG:
Tôi không muốn nói
rằng đây là một cơn chuyển dạ khó khăn,
nhưng quả thật cần một sự tự khắc phục nhất định
để có thể bắt đầu, vì tôi có
một
vài bất bình cơ bản đối với các loại
tự thuật. Nhiều nhà tự thuật cố tìm
cách
khai thị cho độc giả, một sự vật là như thế
này chứ không là thế khác.
Còn
tôi thì muốn trình bày một
cách
cởi mở hơn, do đó mà vấn đề dạng hình
quan trọng như thế đối với tôi.
FAZ: Tác phẩm của ông tìm lại những năm tháng của tuổi trẻ con. Nhưng cũng không phải là nó bắt đầu với những ký ức sớm nhất, mà bắt đầu khi ông khoảng mười hai tuổi, cùng một lúc khi cuộc chiến bùng nổ. Tại sao ông lại chọn vết cắt lịch sử đó?
GG: Cuộc chiến
tranh, đó
là trung điểm của mọi chuyện. Nó đánh
dấu điểm xuất phát của quá trình chấm
dứt thời niên thiếu của tôi, vì với
lúc
bắt đầu cuộc chiến thì lần đầu tiên có
nhiều điều từ bên ngoài tác động
vào
mọi gia đình. Ông cậu của tôi,
làm
việc cho nhà bưu điện Ba Lan, bỗng nhiên biến
mất, ông không thăm viếng chúng
tôi,
chúng tôi không còn chơi
đùa với
con cái của ông nữa. Sau đó
có tin là
người ta đã bắn chết ông sau một thứ
tòa
án quân sự. Mối liên hệ bà
con với
vùng Kaszubi1
của mẹ tôi mà trước đó là
một
điều bình thường, bỗng nhiên không
còn
được ai ưa thích nữa. Mãi trong những năm
cuối của chiến tranh thì bà dì của mẹ
tôi mới ghé nhà lại, mang tặng một
ít
quà nông sản và nhận lại một
ít
dầu thắp đèn của chúng tôi. Ở
quê
bà người ta quá thiếu thứ dầu đó. Như
thế mà chúng tôi thiết lập lại được
mối liên hệ gia đình. Nhưng trong bước đầu
cha mẹ tôi phải theo thời cơ mà hòa
nhập
với tình hình. Về tất cả những điều đã
xảy ra, tôi muốn xác lập lại cho mình
một
sự minh bạch, nhất là về một số điều nhất
định của riêng tôi. Điều gì
đã
ngăn cản ngươi, ngăn cản thằng bé đó, thằng
bé là chính ngươi ngày xưa,
không
dám nêu lên những tra vấn
đúng đắn?
Ngươi là một thằng bé tỉnh táo, thậm
chí bướng bỉnh mà. Nhưng ngươi không hề
nêu lên một câu hỏi nào cả,
những
câu hỏi then chốt. Vấn đề đặt ra là như
thế. Và tôi không muốn chỉ giản đơn vẽ
lại thời niên thiếu của mình để rồi nói
"như thế đó", mà tôi muốn tường
thuật lại về nó. Vì đó là
nhiệm
vụ của tôi: tường thuật.
FAZ: Cho
sự hồi tưởng và
cho tâm trạng tự thuật của ông, ông
luôn
luôn tìm kiếm những sự kích
thích từ
bên ngoài. Củ hành hay loại
đá quí
Bernstein từ bờ biển Đông Hải đáng yêu
của ông giúp ông trong sự khơi
dòng.
Không có một loại hồ sơ, tài liệu của
gia đình mà từ đó ông
có thể
rút ra được hay sao?
GG: Với tính cách là một kẻ tị nạn – với thời gian tôi nay đã gần tám mươi nhưng vẫn tự xem mình là một đứa trẻ tị nạn – tôi không có gì cả. Trong cuốn sách, tôi có nêu rõ là, các bạn đồng nghiệp của tôi, họ lớn lên tại vùng Bodensee hay Nürnberg, vẫn còn giữ được học bạ cũng như mọi thứ khác từ thời trẻ con. Tôi thì không còn gì cả. Mất cả. Chỉ còn một vài hình cũ mà mẹ tôi còn giữ lại được, chừng đó thôi. Do đó tôi nằm trong một tình cảnh thiệt thòi, nhưng khi kể chuyện thì nó lại tỏ ra là có lợi.
FAZ: Trong
số những bảo vật
đã mất đi của thời niên thiếu có cả
bản thảo của tiểu thuyết đầu tay của ông.
GG:
Vâng, đó là
một tiểu thuyết lịch sử, nội dung nói về thế
kỷ thứ 13, trong thời chuyển tiếp vô chính phủ
của một thời đại không có vua, kinh
hoàng2.
Thời đó có những toà án xử
tử
trực tiếp, triều đại Staufer cáo chung, tử thần
và quỉ sứ lộng hành. Thế nhưng tôi
không
giữ vững được các nhân vật hư cấu của
tôi
nổi, cuối chương nhất thì tất cả đều chết
hết. Sau đó không còn viết
thêm. Nhưng
dù sao từ đó tôi học được một điều
là, về sau tôi biết hành xử chừng mực
hơn với các nhân vật của mình. Tulla
Pokriefke và Oskar Matzerath còn sống
sót sau
khi xuất hiện lần đầu và như thế mà
tái
xuất trong những tác phẩm sau.
FAZ: Ông
nhiều lần cho
hay, là chỉ những lời thú tội của Baldur von
Schirach tại Nürnberg mới có thể thuyết phục
được ông, rằng người Đức đã phạm tội
diệt chủng. Nhưng nay, lân đầu tiên ông
nói
và hoàn toàn bất ngờ về điều,
là
ông đã từng là thành
viên của
lực lượng vũ trang SS3.
Tại sao bây giờ mới nói?
GG: Điều
này đè
nặng tim tôi. Sự im lặng của tôi qua bao
nhiêu
năm nay là một trong những lý do, tại sao
tôi
viết cuốn sách này. Điều này phải được
nói ra, cuối cùng đã nói.
Thời đó,
sự việc xảy ra như sau: Tôi đã tình
nguyện đăng ký, nhưng không phải cho lực lượng
SS, mà cho đơn vị tàu ngầm, một thứ cũng
khùng điên như thứ kia. Nhưng hồi đó họ
không nhận thêm ai cả. Ngược lại lực lượng
SS thì còn thu nhận trong những tháng
cuối
1944/1945 của cuộc chiến tất cả những ai khả dĩ. Điều
này có giá trị cho tân binh
mà
cũng cho cả những người lớn tuổi hơn, thường là
những kẻ đến từ phía không quân, người
ta gọi điều đó là "tặng phẩm của
Hermann Göring". Khi càng ít
sân bay
còn được nguyên vẹn thì càng
có
nhiều nhân sự mặt đất được ném vào
trong các đơn vị lục quân hay các đơn
vị
của lực lượng SS. Phía hải qưân cũng thế
thôi. Và đối với tôi, tôi
còn
nhớ chắc chắn là lực lượng SS mới đầu cũng
không có gì là khủng khiếp
lắm, mà
chỉ là một đơn vị của quân tinh nhuệ thường
được đưa vào sử dụng ở những nơi nóng
bỏng nhất và cũng là đơn vị, như nhiều
người nói, bị tổn thất nhiều nhất.
FAZ: Điều
đã xảy ra cho ông, hẳn ông chỉ biết sau
khi ông đã nằm hẳn trong đơn vị. Hay ông
đã có thể nhận biết nó trong
lúc
nhận lệnh triệu tập rồi?
GG: Tại chỗ
này thì
không rõ, vì tôi
không chắc chắn
hồi đó như thế nào: Liệu thời đó, với
lệnh triệu tập ta đã biết được chưa, với đầu
trang giấy lệnh, với chức vụ của người ký? Hay
liệu tôi chỉ biết để ý, chỉ sau khi
mình
đến Dresden? Tôi không còn rõ
nữa.
FAZ: Thời
đó ông
có trò chuyện với đồng đội về điều khi
vào lực lượng SS là có ý
nghĩa gì
không? Thời đó nó có phải
là
một đề tài trong những thanh niên trẻ, những
người được vô tình tập hợp lại chung với
nhau không?
GG: Trong đơn vị
thì là,
đúng như tôi đã miêu tả trong
sách:
mài dũa. Không có gì
khác nữa
cả. Chỉ có một điều duy nhất: tôi đối
phó
làm sao đây? Tôi đã cố
tình làm
mình bị bệnh vàng da, nhưng nó
kéo
dài chỉ được vài ba tuần. Sau đó lại
bắt đầu cái trò mài dũa chó
má
và một sự huấn luyện kém cỏi với dụng cụ
cũ mèm. Dù thế cũng phải viết ra.
FAZ: Lẽ
ra ông đâu
bị bắt buộc phải viết. Không ai có thể
ép
ông phải viết.
GG:
Đó là sự ép
buộc của riêng tôi, điều đó
thúc
tôi phải làm.
FAZ: Tại
sao ông lại tự
nguyện đăng ký vào quân đội?
GG: Hồi
đó điều quan
trọng cho tôi là phải thoát khỏi.
Thoát
khỏi sự gò bó, ra khỏi gia đình.
Tôi
muốn chấm dứt nó và vì thế
mà tôi
tình nguyện đăng ký. Chuyện đó cũng
là
một điều kỳ dị: tôi đi đăng ký, hẳn lúc
đó tôi lên mười lăm, và sau
đó
tôi quên bẵng đi chuyện đó. Điều
đó
cũng xảy ra cho nhiều người trong độ tuổi tôi:
chúng tôi nằm trong diện lao động phục vụ,
và
thình lình, một năm sau, lệnh triệu tập nằm
trên bàn. Và sau đó,
có lẽ tại
Dresden, tôi mới biết rõ, đây
là lực
lượng SS.
FAZ: Vì
vậy mà
ông có một cảm giác tội lỗi?
GG:
Trong thời gian
đó ư? Không. Về sau cảm giác tội lỗi
này đè nặng tôi như một sự ô
nhục.
Tôi luôn luôn bị ám ảnh với
câu
hỏi: Thời đó lẽ ra ngươi phải thấy điều gì
xảy ra với ngươi chứ? Thí dụ tôi trình
bày trong đoạn đầu của cuốn sách về một
người bạn cùng lớp, người này biết nhiều
hơn tất cả chúng tôi trong lớp. Bạn này
có cha là đại biểu của phe Dân chủ
xã
hội trong Quốc hội và về sau ông bị đưa
vào
trại tập trung. Tôi cũng biết nhiều trường hợp,
trong đó con cái phải đối đầu chống lại
cha mẹ mình. Nếu xuất phát từ quan niệm thị
dân bảo thủ mà họ dám phê
bình
bọn Quốc xã thì có thể hiểm nguy. Thật
là không đơn giản, làm sao giải
thích
cho một thanh niên trẻ được sáng tỏ trong thời
bấy giờ. Người ta dễ dàng quên rằng, đội
thanh niên Hitler và giới trẻ được đào
tạo như là thành phần tiên tiến một
cách
khéo léo và hiện đại như thế
nào.
Câu nói của Hitler "Thanh niên phải do
thanh niên lãnh đạo" thật là
vô
cùng có tác dụng. Người cầm cờ
lãnh
đạo của tôi là một chàng trai tuyệt
diệu
và chúng tôi cảm thấy tốt hơn nhiều so
với những thằng cha trong Đảng. Thời đó có
nhiều người cảm nhận và nghĩ như thế.
FAZ:
Ông là
một trong những người đầu tiên trong thế hệ của
ông phát biểu về sự khả năng bị lung lạc
của mình và luôn luôn rất cởi
mở
khi nói về lịch sử của Đức. Vì thế mà
ông cũng hay bị chế trách.
GG:
Vâng, đến
hôm nay chúng ta vẫn còn nhiều chiến sĩ
đề
kháng, đến nỗi người ta phải ngạc nhiên tại
sao Hitler đã có thể lên nắm
chính
quyền. Nhưng tôi muốn trở lại những năm 50, để
giải thích cho ông rõ về chỗ xuất
phát
của tôi khi viết cuốn "Chiếc trống thiếc".
Những gì xảy ra trước năm 1945 chỉ mới được
xem là sự sụp đổ, chưa phải là sự sự đầu
hàng vô điều kiện. Nếu nói một
cách
ngây thơ hơn thì: Tại Đức trời sẫm tối.
Người ta cứ xem như là, dân tộc Đức tội
nghiệp bị một nhóm người cũng đen điu dẫn đi
lạc lối. Nhưng điều đó không đúng.
Lúc
còn nhỏ tôi đã thấy, tất cả đều xảy
ra một cách thanh thiên bạch nhật. Và
xảy
ra với sự hào hứng và sự hoan nghênh.
Dĩ
nhiên cũng do sự lung lạc, cái đó cũng
đúng, chắc chắn rồi. Còn giới thanh
niên:
Nhiều người, rất nhiều người tham gia một cách
hào hứng. Tôi muốn tìm hiểu cho
rõ
sự hào hứng này và nguyên
nhân
của nó, cả từ khi đã bắt đầu viết "Chiếc
trống thiếc" và cả bây giờ một lần nữa,
nửa thế kỷ sau, trong tác phẩm mới của tôi.
FAZ: Ông có quan sát thấy sự phản kháng?
GG:
Phản kháng
thực sự thì tôi chỉ thấy có một trường
hợp, nó xảy ra trong đơn vị phục vụ lao động và
được trình bày trong sách một
cách
đầy đủ. Tên của người đó thì
tôi
không còn nhớ, nên ngày nay
tôi
mệnh danh ông là
"Chúng-tôi-không-chịu-làm-thế",
vì đó là kiểu nói thường
xuyên
của ông. Ông không thuộc về ý
thức
nào đương thời cả, không phải Quốc xã
cũng chẳng Cộng sản hay phe Xã hội. Ông thuộc
về giáo phái "Chứng nhân Jehova".
Người ta hoàn toàn không thể
nói
chính xác ông chống cái
gì. Chỉ
có điều là ông nhất định
không đụng
đến vũ khí. Ông cứ để cho súng rơi
xuống đất, luôn luôn như thế, không kể sự
trừng phạt nào bị hăm he và sẽ xảy ra cho
mình. Thế mà con người phi thường này
cũng không thể làm tôi chuyển đổi sự suy
nghĩ. Tôi đã căm ghét và
khâm
phục ông ta. Ghét là vì
ông ta mà
chúng tôi càng bị mài dũa
hơn nữa.
Phục là bởi sức mạnh tinh thần khó tưởng
tượng của ông và tôi tự hỏi:
làm
sao ông ta chịu nổi? làm sao ông ta
làm
duợc như thế?
FAZ:
Có thể
chăng là, trong thời hậu chiến ông đã
để
lỡ thời điểm đúng lúc để hình
thành
một luận đề về việc ông từng ở trong SS?
GG: Tôi không chắc. Điều chắc chắn là, tôi cứ tưởng với những gì tôi làm bằng công việc viết lách là đủ rồi. Tôi đã đi trọn rồi mà, quá trình học hỏi của mình và đã rút ra những hệ quả từ đó. Nhưng vẫn còn cái điều xấu hổ này. Vì thế đối với tôi luôn luôn rõ, cái còn sót lại này phải có chỗ của nó, nếu khi nào đó tôi quyết định viết tự thuật về đời mình. Thế nhưng nó cũng không phải là đề tài bao trùm của cuốn sách.
FAZ:
Trong các
tác phẩm "Chiếc trống thiếc" và ""Mèo
và chuột" (Katz und Maus), ông đã
có
thể hóa giải được cái sốc nặng nề này,
rằng mình từng là thành phần trong một
tổ chức tội phạm hay không?
GG:
Tôi đã
tưởng thế khi có lần nói, đề tài
này
dù muốn dù không phải đặt ra với
tôi.
Bắt đầu với "Chiếc trống thiếc". Những điều
như thế người ta không thể muốn có là
có, đây không phải là một
quyết định
tự chọn mà đây là điều không
thế
né tránh. Mới đầu tôi luôn
luôn
cố gắng, với tài nghệ và khả năng của
tôi,
chỉ lượn quanh nó thôi, nhưng khối lượng chất
liệu của vấn nạn này vẫn có đấy, nói
rõ ra là nó đợi tôi
và tôi
phải đối đầu với nó. Hồi tôi gặp lại bạn
cùng lớp cũ Wolfgang Heinrichs năm 1990, lúc
đó
anh đã yếu lắm rồi, tôi có
miêu tả
cuộc gặp này trong sách, hồi đó
tôi
đã rõ lắm là, vấn đề rất
tùy
vào sự ngẫu nhiên ta nằm ở đâu
vào
cuối cuộc chiến. Tôi được phóng thích ở
phía Tây và thấy mình được
hoàn
toàn tự do. Tôi phải xoay xở chắp vá
với
tất cả mọi thứ sai lầm và mọi thứ vòng
vo, trong lúc những người cùng lứa tuổi
tôi,
thí dụ Christa Wolf hay Erich Loest, ở phía
Đông
thì lập tức được nuôi dưỡng bởi một ý
thức hệ mới mẻ và đáng tin. Rồi bỗng
nhiên
những người đề kháng xuất hiện, họ đã
có
mặt trong cuộc nội chiến Tây Ban Nha, họ đã
chịu đựng nhiều đau khổ dưới thời Hitler, họ xuất
hiện như thí dụ tiêu biểu. Theo đó
mà
người ta có thể tự mình định hướng.
FAZ:
Chuyện xảy
ra như trong một gia đình nề nếp.
GG:
Phía bên
Tây thì không có.
Chúng ta có
Adenauer, kinh khủng, với tất cả các trò dối
trá, với tất cả thứ hôi thối của Thiên
chúa giáo. Xã hội được được
tuyên
dương trong thời kỳ đó được hằn rõ với
một thứ đầu óc hẹp hòi, theo đuôi
mà
ngay cả trong thời Quốc xã cũng không
có.
Đám Quốc xã thì kiến tạo nên
một
cách sơ sài một dạng của cộng đồng dân
tộc. Sự khác biệt giai cấp hay sự tự hào
tôn giáo không được phép
đóng
một vai trò chế ngự. Khác với Cộng hòa
dân chủ Đức, tại CHLB Đức, chúng ta tạo ra
những cuộc thảo luận kéo dài hàng chục
năm dưới tên gọi "Khắc phục quá khứ".
Nhưng từ "Khắc phục" không ra trò trống
gì. Rồi lại có những lực lượng chống lại,
thí dụ Franz Josef Strauss, ông nói "Đổ
tro lên đầu như thế đủ rồi" và "Bây
giờ là chấm dứt", và luôn
luôn
vang tiếng kêu gào sự bình thường
hóa
– như thể sự bình thường là điều
gì
đáng đạt tới lắm. Ngược lại: Tôi sợ những
người tự nhận mình là "bình thường".
Ngay cả khi tôi thầm lặng nghĩ rằng, bây giờ
thì chuyện đã qua quá lâu
rồi, thì
lúc đó quá khứ lại đuổi kịp
chúng
ta lại. Chúng ta đã học cách phải sống
với nó và phải trình diện trước
nó.
Tôi cho đó là một công
trình to
tát, cả khi so sánh với các nước
châu
Âu khác. Cứ nhìn qua nước Anh hay
Pháp,
không cần nói đến Hà Lan hay Bỉ: thời
kỳ
thuộc địa và những tội ác trong thời kỳ
đó
rõ là được chừa ra. Khả năng lớn là
–
điều này cũng là một mỉa mai của lịch sử
– một điều tưởng như một sự thất bại hoàn
toàn lại là điều tiên quyết để
làm
được công trình to tát như thế.
Tôi
đã từng nói trong một dịp khác: Thắng
lợi làm ngu đần. Kẻ thắng trận cho rằng mình
không cần lo lắng đến tội lỗi đã làm
trong quá khứ, nhưng kẻ thắng trận cũng sẽ bị
quá khứ đuổi kịp. Thế hệ trẻ, lúc nào
đó, cũng sẽ nêu lên những tra vấn.
FAZ:
Còn ông
thì mãi đến năm 1946 mới nêu
lên?
GG:
Đó là
cái sốc, nhưng cái sốc này
không sinh
ra tức khắc. Mãi đến khi Baldur von Schirach trong
tòa
án Nürnberg nói ra, thì
tôi mới tin
là tội ác đã xảy ra thực sự.
Tôi
từng nghĩ, người Đức không thể làm điều
đó, và cho rằng tất cả đều là
trò
tuyên truyền. Thật là ngu đần từ phía
tôi. Nhưng sau đó thì không
thể tránh
được, và qui mô của những tội ác
này
dường như lớn dậy hơn nữa, khi càng có
thêm
khoảng cách thời gian. Thậm chí nó trở
nên ngày càng không thể tưởng
tượng
nổi. Cũng như "Khắc phục quá khứ" là
một từ bất xứng, thì mọi "Thấu hiểu"
chỉ là một sự tiếp cận gần đúng thôi.
Pogrome ở đâu cũng có, tại Ba Lan, tại Nga, khắp
nơi. Nhưng tội ác do người Đức tổ chức nên,
một thứ có qui hoạch như thế là cái
vô
song, không thể có cái thứ hai.
FAZ:
Ông bắt
đầu quan tâm đến chính trị từ hồi nào?
GG:
Sự thể cũng
kéo dài lâu, cho tới lúc
tôi tìm
ra một thái độ chính trị, cho tới lúc
tôi biết tàm tạm đánh giá
các
mối tương quan chính trị và những loại tương
tự. Cũng như nhiều người trong cùng thế hệ, trong
thời kỳ Quốc xã tôi cũng có những suy
nghĩ ngu xuẩn. Thật ra, làm sao mà giải
thích
được cái điều là đến cuối cùng
mà
chúng tôi vẫn còn tin nơi một sự chiến
thắng và tin nơi những loại vũ khí thần kỳ?
Trong quan niệm thời nay thì điều đó
không
sao hiểu được. Tôi rút được kinh nghiệm về
chính trị đầu tiên khoảng một năm sau khi
chiến tranh chấm dứt, lúc làm công
nhân
tại mỏ Kaliberg. Trong cuốn sách, tôi
miêu
tả sự việc ba nhóm công nhân
khác
nhau đụng đầu một cách không thể giải
hòa:
các người Quốc xã cũ, những người Cộng sản
và những người Dân chủ xã hội. Trong mỏ
người ta tranh luận và gây gổ nhau dữ dội.
Cuối cùng thì thường là những người
Cộng sản đứng chung với nhóm Quốc xã để
chống lại nhóm Dân chủ xã hội.
Tôi
đã trải nghiệm điều đó và sau
đó
có thể hiểu rằng, tại sao nền Cộng hòa
Weimar đã suy tàn: hiển nhiên trước hết
là vì những người Quốc xã, nhưng cũng
vì những người Quốc xã và người Cộng
sản làm cùng chung một thứ. Đó
là
kết quả của một Nghị quyết của Quốc tế Cộng sản
từ Moskau, nó tuyên bố kẻ thù lớn nhất
không phải là những người Quốc xã
mà
là những người Dân chủ xã hội, được
mệnh danh là "Phát xít xã
hội".
FAZ:
Trong thời
làm việc tại mỏ Kaliberg, ông đã trở
thành người theo Dân chủ xã hội chưa?
GG:
Tôi thì
trước hết quan tâm đến nghệ thuật nhiều hơn. Bị
chính trị hóa thì chắc là
trong thời
gian của những chuyến du hành của tôi qua
Pháp.
Từ Pháp thì cuộc tranh luận giữa Camus
và
Sartre cũng tràn qua đến chúng tôi.
Ngày
nay người ta không thể tưởng tượng được những
cuộc tranh luận đó có ảnh hưởng lên thế
hệ của chúng tôi như thế nào.
Thình
lình con người bị ép phải lấy một quyết
định, khi con người tò mò và khi muốn
tự
trả lời câu hỏi: Ta sống tiếp tục như thế nào
đây? Ta lấy thái độ nào? Và
quyết
định đứng về phía Camus, đối với tôi,
đúng
là một quyết định rất cơ bản. Điều tương tự
cũng xảy ra cho tôi trong cuộc tranh luận được mệnh
danh là "Cuộc tranh luận nghệ thuật tại Berlin"
giữa Karl Hofer và Will Grohmann, trong đó Hofer
bênh vực nền hội họa cụ thể, về hình ảnh
con người, trước nền hội họa phi vật thể, phi hình
tướng. Như tôi viết trong sách, đó
là
một quyết định ít có tính
chính
trị mà đúng hơn là một quyết định về
mỹ học. Dĩ nhiên, cuộc tranh luận đó cũng
có
một ý nghĩa chính trị ở đằng sau.
FAZ:
Những thứ
đó mất đi nhiều hay ít, khi con người gần
tuổi tám mươi?
GG:
Tất cả vẫn
còn rất gần gụi. Nếu phải nhớ chính
xác,
mình đã đi đâu trong năm 1996
thì tôi
phải xem lại một tập ghi chép nào đó.
Nhưng với tuổi đã cao thì thời kỳ thơ ấu
lại rõ nét hơn. Thời điểm đúng đắn
để viết lại lời tự thuật, rõ là có
liên quan với tuổi tác.
FAZ:
Phải chăng
ông viết cuốn sách cho cháu chắt của
mình
đọc?
GG:
Rõ là
dù ý thức hay vô thức, các
con và
cháu tôi cũng đóng một vai
trò khi tôi
viết. Kể chuyện như thế nào đây cho một thế
hệ khác nghe, tôi thường đặt ra câu hỏi
này. Trong "Nhật ký của một con ốc"
(Tagebuch einer Schnecke) tôi đã phải kể cho
chúng
nghe, tại sao tôi đi tranh cử, tại sao tôi bị
sốc khi một kẻ Quốc xã tầm cỡ như Kiesinger lên
làm Thủ tướng. Hồi đó tôi đứng trước
cái khó khăn là làm sao
giải thích
cho các con tôi hiểu về Auschwitz? Cái
khó
khăn đó ngày nay chúng ta vẫn
còn
phải đối phó.
FAZ:
Trong nhiều
gia đình sự lặng im về quá khứ là điều
rất nặng nề. Nhưng ít nhất trong thế hệ của ông
người ta có trao đổi về những điều đã
trải nghiệm trong chiến tranh không?
GG: Có
chứ, cái đó thì có. Trải
nghiệm
cuộc chiến, đối với phần đông là những
kinh nghiệm như nhau: thật ra tất cả cũng chỉ muốn sống
sót. Xác chết đầu tiên mà
tôi
thấy không phải là người Nga mà
là
người Đức. Họ nằm vắt trên cây, phần nhiều
trong đó là thuộc tuổi của tôi. Họ chết
cũng vì ông "Schörner của mặt trận đoạn
giữa"4.
Khi ông tướng đáng sợ và bị
thâm
thù này được phóng thích
khỏi nhà
tù của Nga, ông trở về bằng xe lửa và
xuống xe vài trạm trước đó, vì tại chỗ
mà lẽ ra ông xuống xe, đã có
hàng
đoàn người lính cũ đứng đợi, họ đã
tính hành quyết ông rồi.
FAZ:
Thực sự thì
độ tuổi của giới thanh niên có đóng vai
trò gì không? Một thiếu niên
14 tuổi
có bị dễ dàng giao phó vận mạng hơn so
với một thanh niên 18 hay 20 không?
GG:
Hiển nhiên,
sự cách biệt tuổi tác chừng hai năm
thôi
đã có thể quan trọng lắm rồi. Điều này
tôi đã nghe từ những người khác, họ
vào
Đội thiếu niên trước, về sau gia nhập Đoàn
thanh niên của Hitler. Họ nhớ lại rằng, thời kỳ
đẹp nhất là trong đội thiếu niên. Khi qua
đoàn
thanh niên Hitler thì tuổi dậy thì cũng
đến,
và sau đó là những đêm
hát hò
bất tận và tất cả trở thành buồn chán.
Người Quốc xã đã bắt chước một cách
rẻ tiền phong trào Hướng đạo hay các phong
trào thanh niên khác. Các
cuộc cắm
trại, tình đồng đội và các thứ
khác
, đối với thanh niên là một điều hấp dẫn.
So với sự bó buộc ở trong nhà trường hay
trong gia đình, thì đối với thanh niên,
ở
trong Hàng ngũ trẻ được tự do hơn.
FAZ:
Và nó
cũng đi ngược lại thẩm quyền của cha mẹ.
GG:
Vâng, nó
có tính cách chống lại lối sống thị
dân. Và ở đây thì sự ngẫu
nhiên
về ngày sinh tháng đẻ là quan trọng.
Ai
mà biết được tôi sẽ đi về đâu nếu
tôi được sinh ra ba, bốn năm trước đó. Phải
nói thêm là cuối cuộc chiến
tôi cũng
không hề thấy mình được giải phóng,
tôi
thấy mình là kẻ thất trận. Nói một
ngày giải phóng thì chỉ
dành cho
những ai thực sự chịu đựng dưới chế độ này
mới có thể nói được.
FAZ:
Ông đã
có một hình dung là bộ quân
phục của
SS sinh ra một sự sợ hãi thế nào không?
GG: Điều đó mãi đến lúc một tay lính ma cũ chỉ cho thì tôi mới biết, lúc tôi cùng trốn với người này, khi đơn vị chúng tôi bị đánh tan. Sư đoàn của chúng tôi tan tác, chỉ còn một sự hỗn loạn duy nhất và lúc đó mọi người ai cũng tìm cách được sống sót. Người này đã giúp tôi, một loại người tuyệt vời của thứ lính trơn người Đức – loại người không muốn trở thành hạ sĩ quan, thứ người mà ta có thể tin cậy, kẻ biết mọi mưu chước khi tình đồng đội cần đến. Anh ấy nhất định đòi tôi phải thay quân phục. Tôi không ý thức rằng mình đang nằm trong sự hiểm nguy. Cũng vì thế mà về sau tôi vẫn không chịu tin khi thấy hình ảnh của trại tập trung: Những điều như vậy thì người Đức không thể làm, không thể được. Trong thời gian bị tù chúng tôi chạm trán lần đầu với tội ác này và đồng thời thấy, trong các trại lính Mỹ người da trắng chửi mắng những người da đen sống trong các trại riêng biệt là "Nigger". Trong cuốn sách của tôi, tôi có nhắc đến một tay nọ từ Virginia, một thằng cha cũng dễ thương, hơi đần một chút, hắn không bao giờ nói chuyện với người lái xe tải, một người da đen. Tên da trắng dùng tôi, người chỉ nói được một ít tiếng Anh làm kẻ trung gian: "Tell this guy we are leaving now". Tôi nói với người kia rằng chúng ta phải đi bây giờ, tên da trắng không bao giờ nói chuyện trực tiếp với người da đen. Tôi không muốn nói đó là một cái sốc nhưng bỗng nhiên tôi chạm trán trực tiếp với sự phân biệt chủng tộc. Và sau đó là cái điên rồ trong trại tù binh, những dư luận điên khùng: Sẽ không bao lâu nữa đâu, chúng ta sẽ được tái vũ trang, lần này chống lại người Nga, cùng một phía với Mỹ và bây giờ sẽ được trang bị tốt hơn. Điều này xuất phát từ ông tướng Mỹ Patton.
FAZ: Thời tòa án Nürbnerg cũng còn như thế. Các bị cáo luôn luôn nói rằng, tình hình sẽ không đến nỗi tệ lắm đâu, họ còn cần đến chúng ta mà.
GG: Điều này cũng không hoàn toàn sai, khi ta nhớ lại, chỉ năm năm sau là sự chuẩn bị tái vũ trang cho người Đức bắt đầu. Hình ảnh kẻ thù không cần phải sửa đổi gì cả, kể cả đến cái tấm phông Adenauer đáng sợ với cái tên hồng vệ binh đó, nó như một con quái vật châu Á đang lừ mắt nhìn mọi người. Với cách đó mà người ta thực hiện sự tranh cử.FAZ:
Hãy trở
lại năm 1945. Tất cả bị tàn phá, một cuộc
sống trong sự bất định và điêu tàn.
Và
người đàn ông trẻ tuổi nọ, người đó
chính là ông và biết
rõ rằng
mình muốn trở thành người làm nghệ
thuật. Người nọ hình dung ra sao? Không
có
gì cả, không nhà xuất bản,
không
phòng triễn lãm, không sân
khấu, không
độc giả.
GG:
Nhưng có
điều là tôi có tất cả trong đầu
mình.
Trong đó là một sự chen chúc của những
khuôn mặt, của những sự vật chưa tượng hình.
Đồng thời cũng ngự trị cái khoảng không
đó,
cái không ai biết. Tôi nghĩ
là ngày
hôm nay người ta không thể hình dung về
sự
khao khát muốn có một thứ nghệ thuật chưa ai
biết, một sự khao khát mà tôi cảm nhận
được khi xem những chưng bày đầu tiên của
Nolde hay von Klee tại Düsseldorf. Nó
tác động
lên tôi biết bao! Trong sách
tôi có
miêu tả cái sốc, điều mà tôi
đã
cảm nhận cả lúc còn chiến tranh, khi
tôi
lần đầu tiên thấy những tác phẩm nghệ thuật
bị xem là quái đản, những cái
mà
lẽ ra tôi không được phép xem, nếu
tuân
thủy đúng theo qui định của Quốc xã,
và
nếu không có bà giáo dạy
nghệ thuật
của tôi. Đó là một cái sốc
đồng
thời là một sự thu hút to lớn. Đó
là
một dấu hiệu cho thấy có những cái
khác
ngoài những cái tôi nghe và
thấy hàng
ngày. Nhưng mong ước được trở thành người
làm nghệ thuật của tôi cứ mãi mơ hồ,
thiếu hẳn phương hướng. Tôi không mấy
hình
dung mình là một nhà văn,
tôi nghĩ đến
nghệ thuật thuộc ngành tượng hình nhiều hơn.
Nhưng ý muốn, cái thôi thúc
thì
đã có.
FAZ:
Trước cảnh
điêu tàn, hồi đó ông
có thể
hình dung về một cuộc sống bình thường
không? Phải chăng tất cả mọi sự sẽ được xây
dựng lại và sau đó sẽ tiếp tục?
GG:
Liệu được xây
dựng lại hay không, thời đó tôi
không
biết. Bất kỳ chỗ nào tôi đến, tôi chỉ
thấy những thành phố bị tàn phá.
Ông
có thể tưởng tượng Hildesheim hồi đó ra sao
không? Hay Hannover? Điều mà tôi
và
những người trong cùng hoàn cảnh quan
tâm
nhất là, tôi lãnh được cái
gì
đó với mấy cái phiếu ăn ở đâu.
Tôi
cũng hên: Trước khi tôi bắt đầu biết hút
thuốc với số tuổi 19, tôi đã có
các
phiếu thuốc lá, với các phiếu này
người
ta có thể đổi lấy vài thứ khác. Tuy
thế: Đó là một cuộc sống tính từng
ngày. Ngày nay tôi thấy có
những người
còn rất trẻ mà đã phải đụng chạm với
nỗi lo về lương hưu của mình rồi – còn
hồi
đó thì tôi không biết lương
hưu là
gì.
FAZ:
Nhưng thay vào
đó ông có sự tự do.
GG:
Tuyệt đối và
không biết lo. Thuế thì tôi bắt đầu trả
khi tôi đã thành văn sĩ. Tôi
còn
nhớ bản kết toán đầu tiên của tôi
và
mình phàn nàn thế nào với
ông
chủ nhà xuất bản Reifferscheid: "Cái
này
thì hay thật đấy, nhưng tôi phải trả thuế
nhiều đến thế sao?". Ông nói với tôi:
"Nào, theo tôi đánh giá
thì
suốt đời anh, anh sẽ kiếm nhiều tiền lắm, anh hãy
quen dần đi với chuyện thuế má. Và nếu
tôi
được phép khuyên anh thì anh
không nên
mướn một tay tư vấn ngành thuế mà nên
lấy ngay một người kiểm tra kinh tế đi, như thế anh
tránh được cho mình cái trò
kiểm
tra thuế ghê tởm đó".
FAZ: Karl
Schiller, bộ trưởng kinh tế đã tư vấn cho ông
trong thời kỳ của "Hundejahre"5
và Paul Celan có mặt trong khi làm
việc với
"Chiếc trống thiếc".
GG:
Nói tư vấn
thì hơi quá với Celan. Nhưng ông
đã
khuyến khích tôi. Tôi đã đọc
cho ông
nghe và ông thấy hay. Cũng có một
chút
ganh tị xảy ra, một điều mà ông cũng thừa
nhận, vì ông rất muốn tự viết thành
thơ. Sau vài ly, hồi đó chúng
tôi uống
nhiều nhất là thứ Bauerncalvados, ông rất vui
và
sau đó ca những bài hát
cách mạng
Nga. Nhưng phần lớn thì ông hoàn
toàn
đắm mình trong công việc riêng
và phải
nói thêm là bị ràng buộc
trong những
những nỗi sợ hãi rất thực và cũng có
khi quá đáng của mình. Ông
có
một hình dung về thi sĩ, một hình dung
hoàn
toàn xa lạ với tôi, với ông
thì nó
đi về hướng của Stefan George: trang trọng, rất trang
trọng. Khi ông đọc thơ của mình, có lẽ
người ta phải nên thắp nến.
FAZ:
Trong hồi ký
của ông người ta thấy rõ, các mảnh thực
tế của đời ông đã tìm đường đi
vào
trong các tác phẩm của ông, cho đến cả
cái tấm thảm bằng sợi dừa của Oskar, nó
trang trí cho một trong những chỗ ở đầu tiên
của ông.
GG:
Những gì
nay đã trở thành văn chương, đối với
tôi
thì nhờ quá trình viết lách
mà
trở nên rõ nét. Người ta
không thể
viết một cuốn hồi ký như thế, nếu người ta
không tò mò về chính
mình, nếu
người ta không muốn biết thêm về mình
và
về sự hình thành công việc của
mình.
Hãy lấy lại tình cảnh lúc
tôi có
giấy gọi nhập ngũ trong túi và đến Berlin.
Khi đó thì có báo động
máy bay
và tất cả phải chui vào trong hầm của ga xe
lửa. Và bỗng nhiên, giữa những người mặc
quân phục, những kẻ bị thương tích và
những người được nghỉ phép về thăm nhà,
và tất cả những người khác đang trú ẩn
trong hầm, một nhóm người lùn xuất hiện, với
y phục trình diễn, và vì họ đang trong
lúc diễn nên họ tiếp tục trình
bày
ngay trong hầm. Điều này đã đi vào
trong
"Chiếc trống thiếc": Bebra và nhóm
người lùn của mình.
FAZ:
Ông cũng
đã gặp một nghệ nhân nổi tiếng khác
của những năm sau chiến tranh trên sân khấu của
một hầm chơi nhạc Jazz: Louis Amstrong. Phải chăng cuộc
song tấu, điều mà ông miêu tả trong
sách,
Armstrong với kèn Trompette, ông với Waschbrett,
đã
thực sự xảy ra?
GG:
Không có
hình ảnh gì của nó cả, không
có
gì cả, tôi cũng không có
chứng cớ.
Nhưng trong ký ức của tôi thì cảnh
đó
rõ ràng từng chi tiết.
FAZ:
Rồi tình
hình ra sao với người bạn nọ của thuở thiếu
thời, người bạn chơi trò xúc-xắc Joseph,
người mà ông cùng nằm trong trại
tù
binh chiến tranh? Người ta biết rõ, Ratzinger cũng như
ông đều ở trong trại Bad Aibling. Mà phải người
bạn Joseph, người được nói đến trong sách,
quả đúng là Giáo hoàng
ngày nay
Benedikt XVI không?
GG:
Tôi nằm
trong trại Bad Aibling luôn luôn cùng
với
những bạn tù cùng tuổi. Cứ mỗi khi trời mưa
thì cả cánh 17 tuổi ngồi trong một cái
lỗ mà chúng tôi đào được.
Phía
trên chúng tôi căng một tấm bạt che mưa.
Thời đó có khoảng 100 000 tù
nhân tụ
tập ngoài trời. Và một người trong số
đó
có tên là Joseph, hết sức thuần
thành
Thiên chúa giáo và thỉnh
thoảng lẩm
bẩm một mình những câu La-tinh. Người
đó
trở thành bạn và cùng chơi
trò
xúc-xắc với tôi, vì tôi mang
trộm
được một cái bình lắc xúc-xắc
vào
trại. Chúng tôi giết thời giờ bằng cách
lắc xúc-xắc, nói chuyện và gợi
lên
những suy đoán về tương lai, điều mà giới
trẻ thường ưa làm. Tôi thì muốn trở
thành người làm nghệ thuật còn anh ta
thì
muốn vào nhà thờ và sẽ thăng tiến.
Tôi
nhận thấy anh ta có một cái gì
đó
gò bó, nhưng là một tay dễ mến. Thật
là
một chuyện dễ thương, phải không?
FAZ: Rất dễ thương. Ông có nghĩ sẽ nhận được một phản ứng từ Vatican không?
GG: Tôi không biết. Nếu có thì tôi sẽ cho ông hay.
FAZ:
Chưa bao giờ
ông nói rõ hơn về mẹ của ông
như
trong tập hồi ký. Phải chăng có một sự hối
lỗi làm lành ở đây?
GG:
Có một thử
nghiệm đầu tiên trong "Thế kỷ của tôi"
(Mein Jahrhundert), trong câu chuyện cuối của tập
sách,
trong đó mẹ tôi vì ý muốn
của tôi
mà chịu làm lễ thọ 103 tuổi. Trong cuốn
sách
mới, mối quan hệ rất thân thiết của tôi với
mẹ tôi đóng một vai trò quan trọng.
Tôi
chưa bao giờ có khả năng chứng mình cho
bà
thấy, thật là rất đáng công
mà đứng
về phía tôi và hãy tin nơi
tôi,
điều mà bà luôn luôn
đã làm.
Chỉ trừ một tập sách nhỏ mà viện hàn
lâm nghệ thuật cho ra đời cuối những năm 40 tại
Düsseldorf, cái tập niên biểu
này, trong
đó có một bức tượng của tôi được
chụp lại, thì tôi không có
gì để
chứng minh cả, cho đến ngày bà mất. Và
những điều như vậy vẫn còn dư âm mãi.
FAZ:
Ông nói
– không những chỉ về bà –
mà còn
rất thẳng thắn về sự ích kỷ của ông, sự
ích kỷ của một nhà làm nghệ thuật.
GG:
Vâng, cái
sự lấy mình làm trung tâm.
Tôi không
rõ, liệu đó là sự ích kỷ,
quả
thật có một sự khác biệt giữa tính
ích
kỷ và sự thúc ép, không thể
không
nhìn đến mình. Thứ lấy mình
làm
trung tâm này trong thời kỳ trẻ in dấu rất
đậm.
FAZ:
Ông có
thấy hối tiếc về sự triệt để mà cùng với
nó, ông đã theo đuôi
cái tính
lấy mình làm trung tâm không?
GG:
Không, người
ta không thể hối tiếc, nó thuộc về nhau,
không
thể tránh khỏi, nếu không thì
tôi đã
không hình thành nên những
cuốn sách,
cuốn này sau cuốn kia, một cách bất cần như
vậy.
Dịch từ tiếng Đức sang tiếng Việt : NGUYỄN TƯỜNG BÁCH
© Bản tiếng Việt : Diễn Đàn
Nguyên bản tiếng Đức : có thể truy nạp từ trang chủ của nhật báo Frankfurter Allgemeine Zeitung (1,50 €):
http://faz-archiv.faz.net/webcgi?START=A20&DOKM=1178769_FAZ_0&WID=26123-4510376-22702_8
1 Vùng của một dân tộc nhỏ sống tại Ba Lan, ở phía tây nam Danzig (chú thích của người dịch)
2 Tác giả muốn nói thời kỳ từ 1245 đến 1273 tại Đức, trong đó nhà vua Friedrichs bị truất phế và mãi đến 1273 mới được kế vị bởi Rudolfs von Habsburg (ghi chú của người dịch)
3 SS: Schutzstaffel, được thành lập năm 1925, lực lượng xung kích của Phát xít Đức.
4 Ferdinand Schörner (1892-1973) là tư lệnh lục quân của Hitler, năm 1945 chịu trách nhiệm tại mặt trận phía Đông, ở "đoạn giữa" (Ghi chú của người dịch)
5 Hundejahre: Tác phẩm của Günter Grass, được viết trong những năm 1960/1961 (Ghi chú của người dịch)
Các thao tác trên Tài liệu