Làm sao chống lại tin giả ?

Tội “ phỉ báng ” (defamation) là gì
và làm sao chứng minh ?

Trần Đán

Đối với tôi bầu cử 2020 là chuyện cũ, Nhưng gần đây một vụ kiện về cuộc bầu cử đó đã khiến tôi muốn viết một bài. Bài đó chủ yếu nhằm phơi bày trong một nền tư pháp như Mỹ, làm sao người ta truy ra Sự thật và đạt đến công lý trước vấn đề “ tin giả ”.

Mấy tuần qua tin tức được tòa công bố từ những điều tra sơ khởi trước một phiên toà vào tháng 4 giữa công ty chế máy đếm phiếu cho cuộc bầu cử năm 2020 (giữa Donald Trump và Joe Biden) tên Dominion Voting Systems Corporation, có trụ sở tại Denver, Colorado (công ty mẹ xuất thân từ Ontario, Canada) và đài truyền thông nổi tiếng Fox Corporation và hai công ty con là Fox News và Fox Broadcasting, đã gây chấn động khi phát hiện ra chính Fox không tin vào những gì họ nói cho thính giả, đã biết là không có gian lận bầu cử nhưng vẫn nói là có, buộc tội Dominion thực hiện “thổi” phiếu cho Trump thành phiếu cho Biden, và do đó đã can tội “phỉ báng” (defamation) Dominion. Dominion kiện Fox ra toà dân sự và đòi bồi thường 1.6 tỉ đô la, một số tiền đền bù vô tiền khoáng hậu).  Nên nhớ nguyên năm 2022, Fox thu về 14 tỉ, lời 1.23 tỉ. Đứng đầu Fox là chủ tịch Robert Murdoch, một công dân Úc sau thành công dân Mỹ.

Các tuần qua các báo lớn đồng loạt đưa tin :

New York Times : “Các nhà bình luận trên Fox News nói gì về gian lận bầu cử trước mặt và sau lưng?”

Forbes : “Một sức mạnh ác quỷ”, những câu thổ lộ dữ dội nhất từ các nhà bình luận Fox News – Carlson, Ingraham, Hannity – và của Murdoch về Trump và cuộc bầu cử 2020.

The Guardian : “Những công bố trước tòa của Dominion đã cho thấy Fox News nói láo một cách hệ thống.”

Trong 4 năm Donald Trump làm tổng thống, Fox News là đài truyền hình 24 tiếng duy nhất kiên định bênh vực ông. Khi ông thua trong cuộc bầu cử 2020, Fox liên tục cổ vũ cho “thuyết âm mưu’ cáo buộc cuộc bầu cử đã bị gian lận. Không lạ gì Fox thu hút những người ủng hộ Trump, và số tiền quảng cáo khổng lồ.  Những người không xem Fox có thể chọn giữa 5 đài lớn khác : CNN, MSNBC, CBS, NBC và NBC.

Tuy tự gọi mình là truyền thông (trong tên Fox News) nhưng Fox News được tổ chức theo 2 kênh : một kênh “news” (thời sự)  phụ trách tin tức và kênh “commentary” phụ trách  bình luận thời sự. Theo cơ quan đo lường độc giả Nielsen, người xem Fox ít xem kênh news vì phát vào giờ làm việc và chủ yếu xem kênh commentary vì phát vào buổi chiều sau giờ làm việc. Rải rác trong ngày là bình luận bởi Lou Dobbs, Maria Bartirom và Jeanine Pirro. Nhưng 3 nhà bình luận buổi chiều Tucker Carlson, Sean Hannity và Laura Ingraham mới là “cột trụ” của đài, đem lại lợi nhuận cao nhất cho đài.

Các nhà bình luận làm được điều gì mà các phóng viên bên news không làm được ? Họ là những người diễn giải tin tức theo ý họ. Họ cũng có thể tạo ra những giả thuyết, hoặc lập lại các đồn thổi theo một chiều hướng nào đó còn gọi là “thuyết âm mưu” mà không cần bằng chứng, hoặc bằng cách lờ đi các bằng chứng phủ bác. Do khả năng đạt đến số thính giả lớn, các thuyết âm mưu được thổi phồng và lan toả nhanh chóng. Bằng cách được lặp đi lặp lại, chúng trở thành “sự thật”.

Vậy Fox phỉ báng Dominion như thế nào ? Dominion cáo buộc Fox, sau bầu cử 2020, đã liên tục tung tin rằng phần mềm của máy đếm phiếu do Dominion sản xuất và được dùng rộng rãi trong kỳ bầu cử đó, đã “thổi” phiếu cho Trump thành phiếu cho Biden. Thuyết này có lẽ khởi nguồn từ luật sư Sidney Powell hay luật sư Giuliani và được Trump đồng tình lặp đi lặp lại để cáo buộc cuộc bầu cử đã bị gian lận.

Theo luật Mỹ tội phỉ báng phải được chứng minh như thế nào ? Bên nguyên đơn phải trưng ra các bằng chứng rất khắt khe, rằng bên bị đơn “cố tình mạ lỵ” (“with malice”) chứ không đơn thuần thực thi quyền tự do ngôn luận được bảo vệ bởi Hiến pháp.

Làm sao chứng minh tội “cố tình mạ lỵ” ? Bên nguyên đơn phải bằng cách nào đó “đọc” được ý định của bên kia vào lúc họ thực hiện hành vi phỉ báng. Ngày nay điều này tương đối dễ làm hơn trước do gần toàn bộ thông tin nội bộ trong một công ty lớn như Fox đều dưới dạng dữ liệu điện tử (email, text hay voicemail). Vậy thu thập các trao đổi điện tử đó sẽ cho phép bên nguyên đơn “đọc” được ý định của bên kia.

Làm sao thu thập các tư liệu điện tử đó ? Theo qui trình, trước khi ra phiên xử (pretrial), luật sư hai bên sẽ thu thập chứng cứ của nhau. Công đoạn này được gọi là công đoạn “discovery” (“khám phá”). Mỗi bên có quyền yêu cầu bên kia cung cấp những dữ liệu có liên quan đến vụ án mà mình nghĩ họ có. Tất cả các chứng cứ đều phải được minh bạch cho hai bên. Không bên nào được quyền giấu bên kia những dữ liệu mà mình sẽ trình bày trong phiên toà. Hai bên sẽ khởi đầu cuộc tranh cãi dựa trên cùng một mặt bằng chứng cứ. Trên lý thuyết bên nào diễn giải các chứng cứ đó một cách thuyết phục hơn, bên đó thắng.

Một cách khác để “đọc” được ý định của bên kia là lấy lời khai của họ. Trước khi trả lời các câu hỏi của luật sư bên kia, nhân chứng sẽ chính thức “tuyên thệ”, tức thề nói lên sự thật, dưới hình phạt bị tội khai man, một tội đại hình, nếu bị phát hiện. Thủ tục này gọi là “testimony under oath” (lấy cung sau tuyên thệ). Hai bên đều có quyền lấy cung của bất cứ ai liên quan. Đáng quan tâm nhất là cuộc lấy cung của người đứng đầu Fox, chủ tịch Robert Murdoch. Theo lời của chính ông, “Chưa bao giờ tôi gặp khó như khi lấy cung sau tuyên thệ”.

Vậy công đoạn khám phá đã phát hiện ra điều gì từ các dữ liệu điện tử và từ lời khai sau tuyên thệ của các nhân chứng? Hàng trăm văn bản về lời khai, về text và email, đã được đưa ra công khai. Tôi xin tóm tắt dưới đây :

Murdoch, chủ tịch Fox

Theo lời khai của chủ tịch Murdoch, ông ta thú nhận không có bằng chứng gì về Dominion gian lận.

-    Hỏi : “ Ông có bao giờ nhìn thấy chứng cứ chứng minh Dominion tham gia vào một nỗ lực qui mô và có tổ chức nhằm gian lận bầu cử ? ”. Murdoch trả lời : “ Không.”

-    Hỏi : “ Ông có tin rằng Dominion đã tham gia vào một nỗ lực qui mô và có tổ chức  nhằm gian lận bầu cử 2020 ? ” Đáp : “Không.”

Ông ta cũng thú nhận có biết một số nhân viên vi phạm qui tắc hành nghề báo chí trung thực

-    Hỏi :  “ Ông biết rằng Fox trong nhiều dịp đã cổ vũ cho giả thuyết bầu cử bị gian lận, đúng thế không ? ”  Đáp : “ Fox, không. Có thể Lou Dobbs, có thể Maria, trong vai trò nhà bình luận.”

-    Hỏi về hành vi của hai nhà bình luận trụ cột (Sean) Hannity và (Laura) Ingraham, ông đáp : “ Sean và Laura có thể đã đi quá đà...Sau lưng Sean có thể than phiền anh ta chán ngấy Trump, nhưng ngoài mặt anh ta nói gì với thính giả ? ”

-    Khi được hỏi ông có thể cấm các nhà bình luận mời lên đài những người tố cáo  gian lận bầu cử không, ông đáp : “ Tôi có thể, nhưng tôi đã không làm.”

Bình luận viên Tucker Carlson, Laura Ingraham và Sean Hannity

-    Hỏi về hành vi của hai nhà bình luận trụ cột (Sean) Hannity và (Laura) Ingraham, ông đáp : “ Sean và L

Một người Mỹ gốc Việt, Đinh Việt, luật sư với chức vị cao nhất của Fox phụ trách phần Luật pháp và Chính sách, chứng nhận Fox hiểu biết về trách nhiệm của ban điều hành.

-    Hỏi : “ Nếu những người là cấp trên trực tiếp của Lou Dobbs biết được những gì bà Sidney Powell nói là sai sự thật, có phải họ có trách nhiệm ngăn không cho bà ta lên đài để nói ra các điều sai trái đó ? ” Đáp : “ Đúng vậy.”

Giữa nhau, Hannity, Carlson và Ingraham liên tục trao đổi email, phê bình không khoan nhượng về các nhân vật cổ vũ thuyết gian lận, về Trump, về các đồng nghiệp trong phe thời sự, và lý do tại sao họ vẫn phải hằng đêm nhắc về gian lận bầu cử.

-    Carlson viết về Trump : “ Tôi ghét ông ta thậm tệ (passionately) ”...“ Về bốn năm vừa qua, chúng ta muốn cho thấy chúng đem lại kết quả tốt đẹp, nhưng phải thú nhận chúng thê thảm thì thật khó nuốt trôi.”

-    Carlson biên Trump “ là một sức mạnh ác quỷ... một kẻ chuyên hủy diệt... nhưng ông ta sẽ không hủy diệt được chúng ta.”

-    Sau lưng, Ingraham cho luật sư Sidney Powell là “ hơi hâm ” (“a bit nuts”) và Carlson thẳng thừng phê, “ bà ta là một tay nói láo... một hỏa tiễn mất kiểm soát... tôi không tin một giây những gì bà cáo buộc.”

Động cơ bộ ba vẫn khăng khăng truyền bá tin gian lận bầu cử là gì ? Ta hãy đọc các trao đổi kín giữa họ.

-    Về các đồng nghiệp bên kênh thời sự đã làm quá đắc lực công việc điều tra và phản bác các “ tin giả ”, Carlson than vãn, “ Chúng ta đã hy sinh cả cuộc đời để thu hút khán giả, vậy mà ai để Wallace và Vittert phá nát ? ”

-    Về các phóng viên báo chí bên thời sự, CEO Suzanne Scott biên : “ Tôi chán bênh vực bọn ký giả chẳng hiểu gì về khán giả của chúng ta và biết “xử lý” tin tức cho phù hợp... Khán giả cảm thấy chúng ta khinh rẻ họ và đang mất lòng tin vào chúng ta.”

Trong khi đó, bên kênh “thời sự” các nhà báo theo đúng qui tắc trung thực của báo chí như biên tập viên Sammon, Stirewalt và phóng viên kỳ cưu Chris Wallace đều chán nản từ chức, hoặc Fisher, Míhkin và Vittert đều bị đẩy ra rìa, sau khi các cuộc điều tra của họ chứng minh không có gian lận nhưng không được cấp trên cho phép nói..

Đến đây (và không biết còn bao nhiêu thông tin chưa được công bố) chúng ta có thể tự đặt mình vào chỗ một bồi thẩm đoàn viên để cân nhắc. Những chứng cứ này có đủ để tuyên tội  “ phỉ báng ” chưa ? Có phải Fox “ biết rõ ” một số điều không thật nhưng vẫn cố tình truyền bá tin giả với công chúng ? Có phải họ đã phải “ theo lao ”, tức theo đuổi độc giả và lợi nhuận bằng bất cứ giá nào kể cả vu cáo Dominion mà biết rằng mình không hề có chúng cứ ?

 Chúng ta hãy chờ xem phiên toà sẽ diễn ra vào tháng 4. 

Vì chỉ là phiên xử giữa Fox và Dominion, nên một loạt chứng cứ khác không có gian lận đã không được đưa ra : 60 phiên toà khác nhau, ở những tầng cấp khác nhau (từ sơ thẩm đến tối cao, từ tiểu bang đến liên bang), chủ trì bởi các vị thẩm phán của cả hai đảng, trong đó có người từng được Trump đề cử, đã kết luận tất cả các chứng cứ phe Trump đưa ra để tố cáo bầu cử gian lận đã hoàn toàn thiếu cơ sở pháp lý.

Và vì là một vụ xử dân sự nên còn có thể xảy ra một khả năng kết thúc khác. Fox sẽ lẳng lặng đạt một thỏa thuận với Dominion, trả một số tiền bồi thường nào đó mà không nhận tội. Giả dụ Fox đồng ý trả 1.6 tỉ mà Dominion đòi, số tiền đó cũng chưa làm công ty phá sản. Nhưng trong tương lai liệu Fox có giữ được số khán giả họ từng có ? Mất đi khán giả là mất đi doanh thu quảng cáo là thứ nuôi sống Fox. Liệu bộ ba Hannity, Carlson, Ingraham có bị sa thải ? Liệu ông trùm Murdoch, khi lợi nhuận của công ty bị đe dọa, có dám thẳng tay không ? Ta nhớ rằng trước đây, khi O’Reilly được xem là nhà bình luận đem về rất nhiều lợi nhuận cho Fox bị tố cáo quấy rối tình dục, ông trùm đã thẳng tay sa thải.

Trần Đán