Hỏi chuyện PHAN ĐĂNG DI,
tác giả phim BI, ĐỪNG SỢ !

người phỏng vấn : Patrice CARRÉ

(Semaine de la Critique)

Xin anh cho biết về con đường sự nghiệp của anh trước khi làm bộ phim đầu tay này ?

Tôi bắt đầu theo đuổi điện ảnh từ năm 18 tuổi, khi đỗ vào trường Điện ảnh ở Hà Nôi, từ đó đến nay công việc của tôi chỉ xoay quanh việc viết kịch bản, xem phim, nghiên cứu lịch sử phim và uống bia.

Ngoài những việc đó, từ bốn năm nay tôi có tham gia giảng dạy về lịch sử phim và viết kich bản phim tại trường Đại học quốc gia Hà Nội.

Từ mùa hè năm 2005 tôi bắt đầu làm những phim ngắn đầu tiên, và bây giờ thì là một phim dài.

Dự án Bi, đừng sợ ! đã từng có mặt tại Atelier de la Cinéfondation năm 2008, anh có thể kể qua những khó khăn mà một nhà làm phim độc lập Việt Nam gặp phải trong môi trường điện ảnh thế giới ?

Việc đạo diễn tự mang dự án làm phim của mình đi giới thiệu tại các LHP quốc tế không phải là chuyện thường thấy trước đó tại Việt Nam. Bởi thế thoạt đầu khi thuyết trình trước các nhà đầu tư ngoại quốc tôi cũng hơi bối rối. Nhưng đây chẳng phải là khó khăn gì đáng kể. Khó khăn lớn nhất nằm ở chỗ giới làm điện ảnh quốc tế biết rất ít về Việt Nam, thậm chí có người còn không biết ở Việt Nam chúng tôi nói thứ tiếng gì ? Cũng may là tại Atelier của Cannes năm trước những nhà đầu tư chịu cầm kịch bản của tôi về đọc sau đó đều hồi âm,và một vài người trong số họ còn đi xa hơn: đầu tư tiền để tôi làm phim.

Một trong những giải thưởng lớn cuối cùng mà một nhà điện ảnh gốc Việt đạt được tại Cannes là giải Máy quay vàng, dành cho bộ phim Mùi đu đủ xanh của đạo diễn Trần Anh Hùng. Bi, đừng sợ ! cũng sẽ tham gia tranh giải này, đối với anh nó có ý nghĩa gì ?

Tôi phải kể câu chuyện này : Một đêm mùa hè gần 17 năm về trước, tôi 17 tuổi, dán mắt lên cái tivi đen trắng trong nhà đang tường thuật lại lễ trao giải LHP Cannes, hình ảnh một người Việt Nam trẻ tuổi bước lên nhận giải thưởng lúc đó đã tác động mạnh vào cảm xúc của tôi, mạnh tới nỗi ngay lập tức tôi quyết định sẽ theo đuổi điện ảnh dù trước đấy tôi đã sẵn sàng để trở thành một nhà văn…

Mười năm sau, tại Hà Nội lần đầu tiên tôi gặp Trần Anh Hùng, anh vừa đọc xong một kịch bản do tôi viết và hỏi tại sao tôi vẫn chưa trở thành đạo diễn.

Hai năm sau đó, 2005, tôi bắt đầu làm phim.

Giờ thì tôi có mặt ỏ đây, với bộ phim dài đầu tay của mình , chuyến hành trình 17 năm khởi đầu bằng mơ mộng đã có một điểm đến, với tôi, thật lạ lùng và đầy ý nghĩa.

Mặc dù được viết rất kỹ, câu chuyện Bi, đừng sợ ! được xây dựng trước tiên là thông qua khâu đạo diễn, dàn dựng. Anh quan niệm khâu này như thế nào ?  Bước nào trong chu trình sáng tạo là quan trọng nhất với anh (viết kịch bản, quay phim, dựng phim...) ?

Khác với các kịch bản mà tôi viết trước đó, thường rất đầy đủ và kĩ càng, kịch bản Bi, đừng sợ ! gần như một phác thảo với chừng 50 trang và rất ít lời thoại. Tôi cũng cố tình lảng tránh các yếu tố tạo nên kịch tính. Tôi không đặt nhân vật trước trước thử thách để họ phải giải quyết , không giải thích những biến chuyển tâm lí của họ, không quan tâm lắm đến trật tự thời gian…. Cái tôi muốn là tạo ra được những cảm giác rất hiện thực nhưng đồng thời cũng rất khó cắt nghĩa trong các mối quan hệ của con người thông qua việc trộn lẫn nhiều câu chuyện của nhiều nhân vật. Với lựa chọn này, việc làm phim cơ bản không còn là kể lại câu chuyện theo một cấu trúc tự sự thông thường, nó hướng chủ yếu vào việc tạo ra cảm giác trong từng cảnh quay và việc hình dung trước các mối dựng trong khi quay. Trong trường hợp phim này, việc dựng phim là đặc biệt quan trọng và chiếm rất nhiều thời gian. Nếu như tôi chỉ mất một tháng để viết xong kịch bản, gần hai tháng để quay phim thì việc dựng phim kéo dài trong bốn tháng, và như thế vẫn là chưa đủ...

 Theo anh đâu là phẩm chất chủ yếu mà người đạo diễn phải có để có thể đi đến tận cùng mục đích của mình ?

Anh ta phải có một ý chí sắt đá trong công việc và sự khôn ngoan tuyệt vời trong hành động, nhưng những cái đó chỉ để giúp cho cái phong cách làm phim riêng biệt của anh ta được đi tới đích trong mọi trường hợp.

Phim của anh tách bạch nhóm nhân vật nam và nhóm nhân vật nữ. Một bên là những người đàn ông "yếu đuối" (quyền uy của người ông bệnh tật, nghiện rượu của ông chồng (say xỉn), măng trẻ của cậu con trai) và bên kia là những người đàn bà tìm cách tự giải phóng mình ra khỏi những ham muốn của đàn ông. Anh có nghĩ là ta có thể hiểu rõ hơn về thực trạng của một xã hội qua những quan sát về thân phận người phụ nữ trong xã hội đó ?

Điều đó là hiển nhiên, chí ít thì vì phụ nữ họ là một nửa thế giới, và hơn thế là một nửa mạnh mẽ. Tôi tin điều này qua những gì tôi thấy được từ phụ nữ Việt Nam, họ mạnh không phải vì họ độc lập với nam giới, hay họ nắm quyền điều khiển xã hội, họ mạnh vì có những niềm tin giản dị và nghiêm túc hơn với cuộc sống, Sự nhẫn nại của họ trước những người đàn ông mà đa phần là không trung thực, thiếu tự tin và dễ dàng ngả theo những khoái cảm tầm phào cũng cho thấy họ vững vàng hơn đàn ông về mặt tinh thần... Trong một xã hội nhiều biến động như xã hội Việt Nam (chiến tranh, thiên tai, sự thay đổi liên tục các tín điều do đàn ông vẽ nên rồi lại xóa đi…) mà rồi cuối cùng mọi chuyện vẫn trở nên ổn thỏa được có lẽ là nhờ vào tinh thần bền bỉ chịu đựng và đức hy sinh của người đàn bà. Chính trong tinh thần đó, họ lặng lẽ học cách chấp nhận cuộc sống thường thì không dễ dàng, và chấp nhận những người đàn ông, thường là yếu đuối.

Phim của anh có một phong cách đậm nhục cảm. Anh làm việc với các diễn viên và những người cộng sự như thế nào để tạo ra một phong cách "xúc giác" như vậy ?

Tôi cố gắng tìm kiếm chất nhục cảm từ diễn viên ngay từ khi casting, đến khi quay thì cũng không phải mất nhiều thời gian để làm bật lên ở diễn viên cái chất đó. Một lí do nữa là chúng tôi chọn thời điểm quay phim vào thời gian nóng nhất trong năm, thường xuyên cả đoàn phim (chứ không riêng diễn viên) đều bị ngập trong cái nóng trên 35°C, mồ hôi đầm đìa và sự dính dáp trên da thịt, nơi quần áo của các diễn viên là thực. Đó có thể gọi là một sự gợi dục tự nhiên do thời tiết mà ai đã sống qua mùa hè ở một xứ nhiệt đới đều có thể cảm nhận được.

Lí do cuối cùng, rất quan trọng, tôi có một quay phim (Phạm Quang Minh, chú thích của Diễn Đàn) rất nhạy cảm, anh ta luôn biết cách làm cho hình ảnh trở nên gợi tình một cách tự nhiên.

Có thể diễn giải ra sao cái mô-típ nước đá xuyên suốt bộ phim và thông qua các nhân vật ?

Một cách có thể thấy được thì đá là thứ để giải cơn khát của mọi người, đá làm mát bia, làm dịu cơn hứng tình của người cô, làm giảm cơn đau của người ông, đá là nơi Bi ướp tươi những chiếc lá của nó, đá là một hiện hữu tê buốt nhưng cũng nhanh chóng tan chảy, như mọi thứ trên đời, có đó mà cũng biến mất ngay đó…

Đi từ tuổi thơ trẻ đến cái chết, kinh qua ham muốn tính dục, phim của anh là một cách đúc kết kiếp người, có phải anh có trong đầu một cấu trúc kể chuyện "vào đời" thông qua ngôn ngữ của thân thể không ?

Thực ra, ba người đàn ông trong phim (Bi, Bố Bi, Ông nội Bi) chỉ là ba giai đoạn trong cuộc đời của MỘT NGƯỜI ĐÀN ÔNG mà thôi, Một điểm chung của họ là từ bé tới lớn họ đều cần đàn bà, họ được chăm sóc, vây bọc, yêu thương, rã rời bởi đàn bà, nhưng họ có hiểu đàn bà hay không lại là một câu hỏi khó trả lời.

Họ cũng có một điểm chung nữa : luôn có một cái gì đó muốn sở hữu và phải giấu diếm, ngây thơ như Bi, là một quả dưa hấu nhỏ, đơn giản như bố là một cô bồ và bí ẩn như ông là một quá khứ đóng kín bao nhiêu năm…

Như vậy, với những người đàn ông, sự sinh ra, trưởng thành và chết đi của họ phải chăng là sự gia tăng mức độ khó của những câu hỏi, mà chưa hẳn họ đã có lời giải đáp.

Anh nhìn nền điện ảnh Việt Nam như thế nào và anh tự đặt mình vào đâu trong lịch sử của nó ?

Nền điện ảnh Việt Nam không phải là không có những phim hay, nhưng đó là những phim hay đứng đơn lẻ, nó như một phút xuất thần của một cá nhân nghệ sĩ trong một thời điểm thích hợp. Chúng ta không thể tìm thấy ở đây một chùm những tác phẩm hay của cùng một nghệ sĩ, thể hiện sự nhất quán trong phong cách và một quan điểm riêng của người làm phim về cuộc sống con người

Tôi chỉ mới bắt đầu nên cũng không quan tâm lắm xem mình đang đứng ở đâu trong lịch sử. Tạm thời thì tôi đành đứng riêng ra một chỗ vậy.

Đối với anh việc được lựa chọn tham gia "Tuần Phê bình" (Semaine de la critique) có ý nghĩa gì ?

Ý nghĩa lớn nhất là tôi thấy mình được thấu hiểu.