Đời sống văn hoá
Ibsen và Dürrenmatt trên sân khấu Việt Nam
Hai sự kiện nổi bật trên sân khấu Việt Nam cuối năm 2006 này : Lễ hội Ibsen Việt Nam 2006 và công diễn một vở kịch lớn của Dürrenmatt.
Lễ hội Ibsen Việt Nam 2006 do đại sứ quán Na Uy tại Việt Nam tổ chức nhân kỉ niệm lần thứ 100 ngày mất của văn hào Henrik Ibsen (1828-1906). Diễn ra tại Hà Nội trong tháng 11, tại thành phố Hồ Chí Minh trong tháng 12, Lễ hội Ibsen bắt đầu bằng buổi truyền hình trực tuyến (tối 28.10) vở Hedda Gabbler do Nhà hát kịch Việt Nam dàn dựng trên VTV1. Chương trình lễ hội bao gồm triển lãm (Ibsen - Thời đại chúng ta), hội thảo và những cuộc gặp gỡ của sinh viên và những chuyên gia về nhà viết kịch Na Uy. Cái "đinh" của Lễ hội này hẳn là vở kịch Nhà búp bê do Nhà hát Tuổi Trẻ dàn dựng với đạo diễn Lê Hùng. Nghệ sĩ Lê Khanh thủ vai Nora.
2006 cũng là năm kỉ niệm 50 năm ngày đầu tiên công diễn vở kịch của Friedrich Dürrenmatt : Der Besuch der alten Dame (Chuyến về thăm của bà lão / bản dịch tiếng Anh : The Visit, tiếng Pháp : La visite de la vieille dame). Với sự hỗ trợ của Viện Goethe (trung tâm văn hoá Đức tại Việt Nam), Nhà hát kịch Việt Nam đã dàn dựng vở kịch này theo bản dịch của Lê Chu Cầu (*) : Bà tỉ phú về quê. Vở kịch do nghệ sĩ Thuỵ Sĩ Rudolf Straub đạo diễn (với trợ lí Đỗ Kỷ, phần âm nhạc do Pierre Oser phụ trách). Sau khi công diễn lần đầu tiên tại Nhà hát lớn Hà Nội tối 24.11 này (và tối hôm sau) Bà tỉ phú... sẽ được chuyển sang sân khấu rạp Hồng Hà trước khi lưu diễn ở Thành phố Hồ Chí Minh (từ 5 đến 8.12) và Hải Phòng (23.12).
Chủ đề vở kịch nổi tiếng của Dürrenmatt, Lê Kim N. đã tóm tắt rất hay trên mạng talawas :
«
Nguyên
tác mang tựa đề thực ra rất vô
thưởng vô phạt, Der Besuch
có
nghĩa : buổi thăm viếng, chuyến ghé thăm ; die
alte Dame :
người đàn bà cao tuổi, bà mệnh phụ, cụ
già,
lão bà... Tựa đề trong bản dịch tiếng Anh
còn bị
giảm thiểu, chỉ còn The
Visit:
Chuyến về thăm. Người đọc cũng như các nhân vật
mãi cuối màn đầu mới
ngỡ ngàng thảng thốt hiểu ra mục đích của chuyến
về thăm quê xưa : Bà
Claire Zachanassian sẵn sàng giúp thị trấn một tỉ
(tác giả để đơn vị
tiền tệ tuỳ nơi diễn) với điều kiện công lý phải
được tái lập, nỗi oan
khiên của bà phải được hoá giải, cụ thể
là đòi đánh đổi mạng sống của
Alfred Ill, người không những đã phụ bạc
cô gái Klara ngày đó
mà còn
mua chuộc quan toà và người làm chứng
gian, bức bách cô phải tủi nhục
bỏ xứ mà đi, bán thân nuôi
miệng, có lẽ chỉ sống qua bao thăng trầm là
nhờ căm cắm trong lòng quyết tâm sẽ có
ngày về báo thù xưa.
»
« Đến
đây thì vở kịch hết còn
vẻ vô thưởng vô phạt lúc đầu.
Tính cách
nhân vật dần dần rõ nét : những người
dân tỉnh nhỏ nọ không phải chỉ
đáng thương, đáng tội nghiệp mà
tùy hoàn cảnh có thể trở
thành hung ác,
tàn nhẫn; bà lão từ thiện, tật nguyền
(mang chân tay giả, máu còn lưu
thông nhờ máy điều hoà nhịp tim) nay
là hiện thân của Nữ thần báo
oán
Nemesis như trong truyền thuyết Hy Lạp.»
Không cần có óc tưởng tượng phong phú gì lắm cũng có thể hình dung ra những chướng ngại phải vượt qua để một vở kịch, với đề tài như vậy, được dàn dựng ở Việt Nam. Quả thật, bản dịch của Lê Chu Cầu là bản dịch tiếng Việt thứ ba của tác phẩm Der Besuch der alten Dame.
Đầu thập niên 1990, đạo diễn kiêm nhà văn Nguyễn Thị Minh Ngọc đã, từ bản dịch tiếng Anh (của P. Bowles), phóng tác thành Khi nàng "Thuý" trở về, nhưng trong nhiều năm, bản thân chị và nhiều đạo diễn khác, trong nam cũng như ngoài bắc, không được phép dựng kịch. Bạn đọc có thể xem toàn văn phóng tác trên trang :
http://www.gio-o.com/NguyenThiMinhNgocKhiNangThuyTroVe.html
và theo dõi nỗi truân chuyên của kịch bản này trong phần "Lời ngỏ".
Gần đây hơn là bản dịch Bà lớn về thăm của nhà văn PhạmThị Hoài :
http://www.talachu.org/kich.php?bai=13Trong Lời nói đầu, nhà văn kể lại quá trình thương lượng năm 2004 giữa Viện Goethe, Quỹ Pro Helvetia (Thuỵ Sĩ), Nhà hát kịch Việt Nam và Bộ văn hoá thông tin, để rồi, tháng 9.2004, vở kịch bị từ chối vì lí do "không phù hợp với Việt Nam". Người ta có thể suy luận ra những "lí do". Trước hết là bản thân vở kịch. Thêm đó là khía cạnh "nhạy cảm" mà Phạm Thị Hoài phân tích như sau :
« Muốn hay không, ngẫu nhiên câu chuyện của Dürrenmatt về một người đàn bà bị phản bội, oan khuất, ruồng bỏ, không còn đất sống trên quê hương, phải lăn lộn tha phương cầu thực, nay giầu sang tột đỉnh trở về thăm quê và tung tiền mua nhân tâm, chuộc công lí, báo thù cho quá khứ, gợi những liên tưởng nhất định đến quan hệ trong quá khứ và hiện tại của Việt Nam với cộng đồng người Việt từng phải bỏ nước ra đi, nay là những đối tượng cần „tranh thủ“ - để dùng một trong những khái niệm kì lạ nhất của ngôn ngữ vận động và tuyên truyền vẫn còn sót lại. Tôi có thể hiểu, tự thân Dürrenmatt đã là khó chịu, thêm những hoàn cảnh không hẹn mà nên khác vào đó thì sự khó chịu được gọi là sự không phù hợp cũng còn là mềm .»
Có lẽ còn một lí do nữa : nhân thân người dịch. Chúng tôi viết như vậy vì cuối năm 2005, nhà cầm quyền thông báo cho Viện Goethe biết có thể "chấp nhận" Der Besuch der alten Dame nếu dựa trên một bản dịch khác (2005 cũng là năm Talawas do Phạm Thị Hoài sáng lập và chủ biên bị tường lửa ngăn chặn).
Biết đâu một ngày kia, chúng ta sẽ được xem một vở kịch Cuộc viếng thăm khó nhọc của Dürrenmatt ở Việt Nam. Trong khi chờ đợi, xin chúc Bà tỉ phú... thuận buồm xuôi gió.
Kiến Văn
Các thao tác trên Tài liệu
