Giáo sư Hà Văn Tấn sinh ngày 16-8-1937 tại xã Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh (cùng làng với đại thi hào Nguyễn Du) . Ông qua đời ngày 27 tháng 11 năm 2019 tại Hà Nội, hưởng thọ 82 tuổi. Sinh thời, 

GS Hà Văn Tấn được biết đến với tư cách là một học giả xuất sắc, với những nghiên cứu chuyên sâu về lịch sử cổ-trung đại Việt Nam; một trong những nhà khảo cổ học hàng đầu của đất nước; một nhà nghiên cứu văn hoá có những thành tựu nổi bật; một nhà nghiên cứu Phật giáo học thâm sâu. Ông có thể đọc được cổ văn Hán và Phạn và sử dụng thành thạo nhiều ngoại ngữ khác như tiếng Hán, Pháp, Anh, Nga, Đức, Nhật. GS Hà Văn Tấn có khả năng tra cứu/so sánh nhiều nguồn tài liệu khác nhau để thực hiện nghiên cứu và xuất bản những công trình để đời. 

Năm 1960, khi mới 23 tuổi, GS Hà Văn Tấn đã có xuất bản phẩm đầu tiên (viết chung với GS Trần Quốc Vượng): "Lịch sử chế độ cộng sản nguyên thủy ở Việt Nam" (Nxb Giáo dục). Từ đó đến nay, ông đã xuất bản hàng chục cuốn sách và hơn 250 bài nghiên cứu trên các tạp chí uy tín ở trong và ngoài nước. Mỗi công trình của ông luôn được giới học thuật hứng thú đón đợi và đánh giá cao. Công trình viết chung với PGS Phạm Thị Tâm "Kháng chiến chống xâm lược Nguyên-Mông thế kỷ 13" (Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 1968; tái bản: 1970, 1972, 1975) được nhiều học giả uy tín coi là tuyệt phẩm. Đây là một công trình nghiên cứu được trình bày mẫu mực, cấu trúc chặt chẽ, văn phong hàn lâm/trong sáng. Đặc biệt, nguồn sử liệu được các tác giả sử dụng thì vô cùng phong phú, với nhiều nguồn khác nhau, và khả tín. Một công trình nghiên cứu lịch sử nhưng có sức mê hoặc cả những người đọc khó tính nhất.

Năm 1957, ông tốt nghiệp thủ khoa cử nhân Sử–Địa trường Đại học Văn khoa Hà Nội và được giữ làm cán bộ giảng dạy. Gắn bó với nghề dạy học suốt nửa thế kỷ tại Đại học Tổng hợp Hà Nội. Ông cũng là người sáng lập bộ môn Phương pháp luận sử học ở khoa sử (1982 - 2009), viện trưởng Viện Khảo cổ học (Viện hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam). Ông được phong hàm Giáo sư năm 1980, được trao tặng danh hiệu Nhà giáo nhân dân (1997), Giải thưởng Hồ Chí Minh (2001 về khoa học - công nghệ (2000), Huân chương Lao động hạng nhất cùng nhiềudanh hiệu khác. Nhưng cao hơn cả, ông cùng với ba giáo sư khác là Giáo sư Đinh Xuân Lâm, Giáo sư Phan Huy Lê, Giáo sư Trần Quốc Vượng là 4 nhà nghiên cứu xuất sắc được giới sử học và khoa học xã hội trong nước phong là "tứ trụ" của sử học Việt Nam. Giới sử học và khảo cổ học tôn vinh Giáo sư Hà Văn Tấn là Đại sư - người thầy lớn, vì thầy đều đạt đỉnh cao trong nhiều lĩnh vực nghiên cứu. 

Các tác phẩm khác của ông, có thể kể:

- Cơ sở Khảo cổ học. Đại học Tổng hợp Hà Nội, 1975.

- Lịch sử Phật giáo Việt Nam, (chủ biên), Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội, 1988

- Triết học lịch sử hiện đại. Đại học Tổng hợp Hà Nội,1990.

- History of Buddhism in Vietnam. Social Sciences Publishing House Hanoi 1992 (đồng tác giả)

- Chùa Việt Nam, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 1993.

- Tư tưởng thời kỳ tiền sử và sơ sử // Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập I, Khoa học Xã hội, 1993 (phần thứ nhất).

- Giáo trình toán xác suất thống kê trong khảo cổ học, Đại học Tổng hợp Hà Nội

- Theo dấu các văn hoá cổ: Văn hoá Phùng Nguyên và nguồn gốc dân tộc Việt; Người Phùng Nguyên và đối xứng; Từ gốm Phùng Nguyên đến trống đồng,...(Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội 1997, 851 trang)

- Triết học Ân Độ cổ đại,  Tập bài giảng Lịch sử Triết học, tập I. Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, 1994.

- Đình Việt Nam (viết chung). Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh, 1998.

- Một số vấn đề lý luận sử học. Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, 2007

- Đến với Lịch sử Văn hoá Việt Nam, nxb Hội nhà văn 2005...

(theo Wikipedia tiếng Việt và một số bài khác trên mạng).

Diễn Đàn đã hân hạnh đăng một số bài viết của GS Hà Văn Tấn (như :  Vấn đề văn bản học văn học Phật giáo, Chùa Việt Nam trong đời sống văn hóa cộng đồng) hoặc về một tác phẩm của ông (như bài về Chùa Việt Nam trong quyển sách cùng tên, hay bài Đọc sách Đình Việt Nam) , và gần đây hơn, Lời nói đầu và mục lục cuốn sách "Sự sinh thành Việt Nam" (nxb Thế giới, 2016) cùng hai bài viết trong đó. Kèm với bài này, chúng tôi cũng đăng lại  một bài viết quan trọng nói lên quan điểm của ông về Lịch sử, sự thật và sử học và một bài nói thêm về Thầy tôi của TS Nguyễn Hồng Kiên, người đã giúp ông xuất bản cuốn sách Đến với Lịch sử Văn hoá Việt Nam trong tình hình sức khoẻ suy sút của ông, bài đăng kèm trong cuốn sách và tác giả đã có nhã ý cho phép Diễn Đàn đăng lại. Sau cùng, một biên tập viên Diễn Đàn, anh Nguyễn Tùng, kể lại vài kỷ niệm và suy nghĩ của mình trong bài Tản mạn về anh Hà Văn Tấn.

D.Đ.